Երազների, դիպվածների, պատահական թվացող հանդիպումների ներքին կապվածությունը հետո ես ըմբռնում, երբ կատարվում են երազային նշանները, տեղի են ունենում հանկարծական կարևոր դիպվածներն ու չնախատեսված հանդիպումները, որոնք օղակների պես հագնում են իրար և կազմում սիրելի մեկի կենսագրական պատմության աներևույթ, բայց շոշափելի, մոգական շղթան։
Մեր պատանության տարիներին «Գարուն» ամսագիրը նոր էր հրատարակվել, և նրա յուրաքանչյուր լույս տեսած համարը ձեռքից ձեռք էր անցնում։ Գրասերների և ընթերցողների համար հուզումների, ինքնաճանաչման, աշխարհի հանդեպ նոր դաշտեր էին բացվել, հատկապես 1965 թվականի հզոր, հայրենասիրական պոռթկումից հետո, որը մեծ ու փոքրին միաձուլել էր հիշողության և պահանջատիրության անշեջ հնոցում։
Ամսագրի շունչը ոգևորել էր հատկապես գրողներին և արվեստագետներին, իսկ պատանի ու երիտասարդ ստեղծագործողները երազում էին տպագրվել ամսագրում։
Իմ բանաստեղծությունները երբ կարդաց խմբագրության արձակի բաժնի վարիչ Մուշեղ Գալշոյանը, ժլատ, բայց համոզված հարցրեց.
– Լավ են, քանի՞ տարեկան ես։
– Տասնհինգ,– պատասխանեցի։
– Է՜, շատ լավ է, ապրես,– ու թղթերը մեկնեց պոեզիայի բաժնի վարիչ Արամայիս Սահակյանին։
Նա էլ աչքի անցկացրեց ու ասաց.
– Գնանք Վարդգես Պետրոսյանի մոտ։
Խմբագրի անունը ծանոթ էր ինձ, նրա պատմվածքներից կարդացել էի։
Խմբագիրը պարզ ու ջերմ ընդունեց Արամայիսի խոսքերն ու հարցրեց.
– Ծանո՞թ ես մեր ամսագրին։
– Այո, բոլոր համարները կարդացել եմ։
– Եվ ի՞նչ,– ձախ հոնքը բարձրացնելով հարցրեց նա։
– Շատ եմ հավանում,– կարճ պատասխանեցի։
Նա աչքի անցկացրեց գրվածքներս ու.
– Արամայիս, մտցրեք 12-րդ համար։
– Արդեն պատրաստ է համարը,– ճշտեց Արամայիս Սահակյանը։
– Չի տպագրվել, չէ՞, որ տպվեր, ես, կարծում եմ, վերջինը չէի իմանա, – հումորի տվեց խմբագիրը և դեմքին արտիստիկ լրջություն տալով՝ կրկնեց.
– Մտցնել 12-րդ համարի մեջ, հա, Պողոսին ասեք՝ լուսանկարի։
– Տղա ջան, էլ ինչո՞վ ես զբաղվում,– հարցրեց Վարդգես Պետրոսյանը։
– Շախմատ եմ պարապում,– պատասխանեցի։
– Կեցցես,– զվարթացավ խմբագիրը,– Արամայիս, հետը կարա՞ս խաղաս։
Արամայիսն էլ պատասխանեց ժպտալով.
– Հազիվ եմ նարդի խաղում, այ Վարդգես ջան։
– Լավ, Էդվարդ, ինձ կբերես նաև մյուս գրվածքներդ, իսկ հիմա գնա լուսանկարվելու։
1967 թվականի 12-րդ համարում տպագրվեցին իմ չորս բանաստեղծությունները, և ես, որ հայտնի էի դպրոցում, ճանաչվեցի նաև որոշ գրասիրաց և ընթերցողաց ու նաև գրական շրջանակներում։
Այսքանը պատմեցի ոչ էգոիստական մղումներով, այլ որ ինձ սևեռուն միտք գրավեց՝ հետևել ամսագրին և տեսնել, արդյո՞ք ինձնից փոքր տարիքի բանաստեղծ կամ արձակագիր էլ կարժանանա այդ բախտին։ Մինչ այդ չէր եղել։ Հետո, տարիուկես անց ինձ հանդիպեցին 10-րդ դասարանում սովորող Ռուբեն Ֆիլյան անուն-ազգանունով արձակագրի մի քանի փոքրիկ պատմվածքներ, որոնցից մեկի վերնագիրը մինչև հիմա հիշում եմ՝ «Արմեն, տերև, Արմեն»։
Մտքիս մեջ բուն դրեց ապագայում նրան հանդիպելու վստահությունը, քանզի գիտեի, որ խմբագրությունները երիտասարդ գրողների հավաքներ և քննարկումներ էին կազմակերպում։
Սակայն ինչպես ասում են՝ շաբաթը ուրբաթից շուտ եկավ։ Մենք հանդիպեցինք Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետում՝ նա լրագրության բաժին էր ընդունվել, ես՝ բանասիրական։ Զարմանալի արագ ընկերացանք, որոշ դասեր միացյալ էինք անցնում, ավելին, համալսարանի գրական ստուդիան, որը ղեկավարում էր գրականագետ երջանկահիշատակ Գառնիկ Անանյանը, և մեզ երկուսիս ընդգրկեց ստուդիայի կազմում, և սկզբում իմ բանաստեղծությունները ներկայացրին բանասիրական ֆակուլտետի միջանցքի պատի կախ ստենդով, և ապա Ռուբենի պատմվածքները՝ նույն կերպ։ Համալսարանում մեզ սկսեցին անվանակոչել Միլ և Ֆիլ։ Կարծես զույգ եղբայրներ լինեինք։
Նրանց տունը Մոնումենտում էր, սեփական երկհարկանի մի տուն, որի երկրորդ հարկը միայն Ռուբենի սենյակն էր, մի վայր, ուր տարիների ընթացքում հավաքվում էին ճանաչված ու սկսնակ արվեստագետներ՝ Հովհաննես Գրիգորյանը (սենյակ էր վարձել Ռուբոյենց տան դիմաց և ամուսնացավ այդ թաղից մի աղջկա, մեր ընտանիքին շատ սիրելի Երանուհու հետ), Վարուժան Վարդանյան, Մալխաս, Չեխ Հովիկ, Սամվել Կոսյան, երգիչներ Ձախ Հարութ, Աջ Հարութ, Ալեքսանդր և Անահիտ Թոփչյաններ և շատ այլ մարդիկ, որոնց Ռուբենի սենյակն էր ձգում խմիչքներով, սրճով, զրույցներով, հումորով ու նախ արտասահմանյան հեղինակների նոր տպագրված ստեղծագործությունների քննարկումներով։ Չմոռանամ ասել, որ շատ ձգող էր նաև նրանց բակի սեղանի թենիսը։ Ինքը՝ Ռուբենը, սպորտասեր չէի ասի, բայց լավ էր խաղում թենիս, հետագայում, երբ սպայական կոչման համար ուսանողներիս երկու ամսով տարան Գյումրիի Սևերսկի զորանոցում վերջնական պարապմունքների, ազատ ժամերին ֆուտբոլ էինք խաղում, և Ռուբենը մեր թիմի առաջնակարգ հարձակվողներից էր։ Ասել կուզի՝ հիպիական հովերով տարված պատանին չի մեկուսացել թաղի տղաներից, ընդհակառակը՝ և՛ խաղացել է, և՛ միաժամանակ պահել երկար մազեր ու հագել ջինսե շալվարներ ու խոսել բիթլզների և Ջիմի Հենդրիքսի և ջահելության սիրտը գրաված այլ երաժիշտների մասին։ Այդպիսի երևանյան թաղի, Մոնումենտի տղա է նաև նրա մտերիմ ընկեր, խարտյաշ, պայծառ դեմքով ՍԵՐԳԵՅ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԸ, որի հիպիզմից համշենագիտություն թռիչքը կարելի է գրողի ֆուտբոլային հնարք համարել:
Հա, լավ է աչքաթող չարեցի մեր բանակային կյանքից մի դրվագ։ Ուրեմն մեր Ռուբոն, Չեխ Հովոն ու Գնունը մի երեք օրով բացակայել էին հավաքից։ Նրանց զինվորական կարգով, իհարկե, երբ անառակ որդիների պես վերադարձան, բռնեցին ու բանտարկեցին մեր զորանոցից վերև գտնվող Գյումրիի պատմական Սև բերդում, որը հիմա մշակութային, ռեստորանային համալիր է։
Եվ ահա բանասիրականի և իրավաբանականի տղերքով, որ մի երեք իրար մեջ բացված սրահներում էինք կենում, հավաքվեցինք ու որոշումը՝ ցույց անել։ Սա երևի ԽՍՀՄ բանակային կյանքի արժանահիշատակ արարքներից է եղել, շարվեցինք ըստ կարգի և՝ ուղիղ Սև բերդ։ Ճանապարհին երգում էինք զինվորական քաջածանոթ քայլերգեր։ Բնականաբար, այն աննախադեպ քայլարշավի աղմուկի դեմն առնելու նպատակով, մեզ հասավ ու շնչակտուր ցույցի առջևը կտրեց գնդապետ Աբրահամյանը, որին հարգում էինք համալսարանի ուսումնական տարիներից, նա ճերմակամազ, հայրական ջերմությունն ու խստությունը միախառնած հրամանատար էր ու ծանր ասաց.
– Էս ի՞նչ եք անում, թուրքերը սահմանի մյուս կողմից նայեն ու ուրախանա՞ն։ Ետ դառեք զորանոց, տղերքին ազատելու են։ Վերջ։
Մի քանի ժամ հետո տղերքը եկան զորանոց։
Ռուբենենց փողոցի բնակիչները հիմնականում հայրենադարձներ էին, որոնց մեջ՝ հայտնի արձակագիր Ստեփան Ալաջաջյանը, որի տղան ու եղբորորդիները Ռուբենի ընկերներից էին։ Գեղեցիկ, սեփական տների տղերքից որոշները մեկնեցին արտասահման ապրելու, բայց երբ Ալաջաջյանին և նրա որդուն՝ Զորիկին, և եղբորորդի Արամին հանդիպեցի Գլենդելում, սիրով հիշում էին իրենց փողոցը և հատկապես՝ Ռուբենենց տունը, որտեղ մենք էինք հանդիպել առաջին անգամ։ Ֆիլյան ընտանիքը արմատներով մուսալեռցիներ էին, ապա փրկվել էին ցեղասպանությունից ու, ճիշտն ասած, չգիտեմ Հայաստան որ երկրից էին ներգաղթել։ Ռուբենի հայրը՝ Պարգև Հեթումի Ֆիլյանը, մի հետաքրքիր անձնավորություն էր, առողջապահության նախարարության գլխավոր հաշվապահն էր սովետի և անկախ Հայաստանի օրոք։ Նրա ընկերներն էին հայրենադարձ տաղանդավոր մարդիկ՝ Հակոբ Հակոբյան նկարիչը, Ալաջաջյան գրողը, Քեշիշյան Գրիգոր թարգմանիչ-գրողը և ուրիշներ։
Նրա մարդկային անսպառ բարությանն ու ազատամտությանը հաղորդակցվեցի տարիներ հետո, 90-ականների կեսերին, մտերմացանք հատկապես, երբ հեռուստատեսությամբ հաղորդում պատրաստեցի Ռուբեն Ֆիլյան գրողի մասին, գնահատեցինք ես և Վարուժան Վարդանյան նկարիչը, հաղորդումից հետո Պարգև Հեթումիչը իր տուն հրավիրեց, որտեղ ծանոթացանք փեսայի՝ իրավական աշխարհում արդեն հայտնի Արամ Կարապետյանի հետ, իսկ նրա կնոջը, Ռուբենի քրոջը՝ Ջենիին, վաղուց էինք ճանաչում։ Ռուբենի մայրը գրականության ուսուցչուհի էր, մի պատկառելի, խաղաղ ու լույս ճառագող դեմքով հայուհի ազնվական տիկին։
Չեմ ասի, թե Ռուբենը նրանցից է ժառանգել գրականության հանդեպ սերը։ Ես չեմ տեսել այդ սերը Ռուբենի բնույթի մեջ, նա գրականությունը ապրում էր, ոնց որ հաց ուտեր, ո՞վ է ասում, թե ես սիրում եմ հացը, օդի պես բան էր, նա առանձնապես չէր փայլում ո՛չ ուսման մեջ, ո՛չ էլ հայ գրականության գիտուն վերլուծությամբ։ Էլ ի՞նչ ջահել գրող, հատկապես մոդեռն ուղղության ձգտող, որ դասականներին մի լավ ջարդ չտա, համոզված եմ, նրանցից ոմանց Ռուբենը ծանոթ էլ չէր, դա էր վկայում նրա ծուռ, հեգնական ժպիտը։ Նրան տվածուրիկ էր ըմբռնել նոր հովերը արվեստի բոլոր ճյուղերում, չգիտես ոնց էր գրում, իր «Փուչ պոպոքները» պատմվածքն ու մյուս նմանատիպ աբսուրդ գրական ուղղությանը հարող գործերը։ Զսպված հումորն ու աբսուրդի ընկալումը իր բնե էին, դա չես կարող սովորել։ Նրա դեմքն ու քայլվածքը՝ անտարբեր, օտարոտի, որոշակի պահերին՝ արձագանք միայն այդ թույլ ժպիտը, մի քիչ էլ կընդլայնվեր բերանը, եթե մոտիկ մարդու հանդիպեր։ Նա կարդում էր այդ ժամանակի ձեռքն ընկած օտարազգի գրողներ Մարկեսին, Կամյուին, Կաֆկային, Բեկետի և, իհարկե, Սարոյան, Հեմինգուեյ, Ֆոլկներ, Սարտր, ապա և նայում Ֆելինիի, Անտոնիոնիի ֆիլմերը, դիտում Պիկասոյի, Դալիի և այլ նկարիչների ալբոմները, Շոստակովիչի, Խաչատրյանի, Ստրավինսկու երաժշտությունը լսում։ Կյանքի ընթացիկ պարզունակ հյուսվածքին խառնում արվեստի նորագույն Բանը, Ձայնը, Գույնը, Պատկերը, և ի՞նչը, եթե ոչ երևակայությունը պիտի գործեր ինքնակա, ինքնահնար և մասամբ ենթարկվեր գիտակցության ընդունված, ենթակայող, կաղապարը գերադասող կնիքին։ Եվ դա հատուկ էր մեր սերնդի լավագույն ստեղծագործողներին, որոնց ոտքերը կապված էին ԽՍՀՄ-ի սոսնձին, ապա միտքն ու երևակայությունը թափառում էին արվեստի անսահմանության ու բնության սքանչելի աստվածայնության երկինքներում։
«Ինոստրաննայա լիտերատուրա» ամսագիրը ձեռքից ձեռք էր թռնում։ Նաև մեր հայ թարգմանիչներն էին արագորեն թարգմանում որոշ վերոհիշյալ մեծերի։
Այդ ծուռ ժպիտը չէր հալվում գեղեցիկ աղջիկ կամ կին տեսնելիս, արձանի նման անհաղորդ էր թվում, սակայն իր սենյակ հաճախում էին ոչ պակաս սիրուններ։ Նա երբեք չէր խոսում կանանց մոտ ունեցած իր հաջողություններից։ Այդ հանգամանքն էր պատճառը, որ մի օր թույլ էր տվել հանկարծակի թքել համալսարանի միջանցքի պատին, և հենց այդ պահին այդտեղով անցնող դեկանատի աշխատակիցը աղմուկ է բարձրացնում, և հինգ րոպե հետո դեկանատում քննարկում են հարցը՝ դիտավորյա՞լ է թքել, ի՞նչ նպատակով, ենթատեքստո՞վ կամ արհամարհանքո՞վ է թքել, կամ էլ գուցե այլ պատճառներ։ Պարզ է, Ռուբենը պատասխանել է ազնվորեն՝ փոքրուց սովորույթ է, ոչ մի նպատակ։
– Էլ չանես,– հրահանգել են ու թողել, որ սովորի։
Ահա այս աննպատակ նպատակայնությունը կամ հակառակը՝ նպատակայնության աննպատակությունը բնորոշ էր Ռուբենին, ըստ իս, չեմ հավակնում վերջնական ճշգրիտ բնորոշումների թագին, սակայն իմ ճանաչած Ռուբենը, եթե ունենար էլ նպատակ, դա այնքան կնմանվեր դաշտագլոր բույսի, որ ով ասես կտեսներ պարզ, ոչ մի թաքուն բան, նա բաց էր ընկերների դեմ, նույնիսկ չսովորած առարկաներից քննական թվանշանների ստանալը, ժպտալով պարզում էր՝ հիվանդ ունեին, չճարվող դեղ եմ տվել։ Այնքան մարդկային, որ տղերքը հումոր էին անում՝ Ռուբո ջան, մեր տեղն էլ ճարի։
Նա էլ քթի տակ մրմնջում էր.
– Արա, դուք սովորող եք, ձեր ինչին ա պետք։
Դասախոսներից ոմանք գիտեին, որ գրող է, իսկ այն ժամանակ երիտասարդ թե ահել գրող հարգվում էին։
Երբ ավարտեցինք համալսարանը, ամեն մեկս մի տեղ ընդունվել, աշխատում էր, մի օր փողոցում «Սպուտնիկ» երիտասարդական բյուրոյի դեմ հանդիպեցի Ռուբենին.
– Արտասահմա՞ն ես գնալու,– հարցրեցի։
– Չէ հա, КМО-ում եմ աշխատում, Վլադը հրավիրեց,– անփույթ պատասխանեց։
Այդ հիմնարկն էլ երիտասարդական միջազգային կապերով էր զբաղվում, և նրա ղեկավար Վլադիմիր Ենգիբարյանը երբեմն լինում էր Ռուբենի «դաստակերտում», նա իր տեսակով լուրջ, չափած-ձևած երիտասարդ ղեկավար էր, բայց ինչպես արտասահմանում էր տեսել ղեկավարական ժողովրդավար կերպը, նա էլ սիրով մասնակցում էր Մոնումենտի արվեստական սալոնի հանպատրաստից փոքրիկ բաքոս-հավաքներին։
Մի գիշեր Ռուբենը, Չեխ Հովիկն ու ես երկար խոսեցինք, հետո պետք է պառկեինք քնելու՝ մեկս հատակի գորգին, մյուսը՝ թախտին, է՜, խմած տղերքին ի՞նչ տարբերություն քարին կքնես, թե բրդե ներքնակին։ Պատուհանից դուրս նայեցի, տեսնեմ մի բարձր, թիկնեղ թիկունք, երևացող սրով գալիս է մեզ վրա։
– Էս ի՞նչ է,– բարձր հարցրի։
Ռուբենը մոտեցավ, նա այնքան էլ շատ չէր խմում, ուշքը տեղն էր, և ժպտաց.
– Արա, խելքդ գցե՞լ ես, «Մայր Հայաստանն» է։
Նրանց լուսամուտից ձեռքդ պարզեիր, «Մայր Հայաստանի» ուսին կդնեիր աջդ ու կասեիր.
– Չվախենաս, Մայր Հայաստան, քանի մենք կանք, քո թիկունքը ամուր կպահենք մեր գրիչներով։
Նա էլ կպատասխաներ մոր գորովանքով.
– Այ շան տղերք, էնքան խմեք, որ մեր ու մանուկ ճանաչեք։
Ռուբենի առաջին գիրքը տպագրվեց և լավ արձագանքի արժանացավ, առավելագույնս արձագանքում էին շուկայի փուչ պոպոքները, քանզի մինչ այդ ժամանակը ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձրել իրենց գոյության իրավունքի վրա։ Մյուս պատմվածքներն էլ պակաս չէին, համոզում էին ընթերցողին, որ ունայնություն ունայնությանը կյանքի անբաժանելի կարևորագույն մասն է, և մեր շատ լուրջ գրականության մեջ, գրադարակի հատորների կողքին ամոթ չէ դրվի նաև այս ոչ մեծ, ոչ փոքր գիրքը։
Շատերին այնպես էր թվում, թե Ռուբենը չի գրում, կամ ինքը չէ, որ գրում է։ Այնքան ոչ գրողի տիպ էր՝ չկարևորելով իրեն և կարևորը մատնելով թեթևության հովերին։
Այն տարիքին էինք, որ հերթով ամուսնանում էինք և մի օր լսեցինք՝ Ռոբոն ամուսնացել է Աջ Հարութի (նա ժամանակին կիթառ էր նվագում ու երգում «Անի» հյուրանոցի «Ուրարտու» ռեստորանում) քրոջ հետ և մեկնել է Փարիզ՝ այնտեղ ապրելու։ Հարութենք այդ ժամանակ արտագաղթել էին Ֆրանսիա։
Մինչ այդ պիտի լրջորեն մատնանշեմ մեր ընկերոջ հակվածությունը արևելյան մարզաձևերին, պարապում էր, ուներ սենսեյ, Ռուբենը յոգայով էլ էր տարված, մի խոսքով Հնդկաստանը, ինչպես շատ հիպիների, երաժիշտների, գրողների ու ճամփորդների մագնիսի պես ձգում է և նետում Հնդկական օվկիանոսի բավականին աղի ջրերը, բարձրացնում արմավենիների վրա կոկոս պոկելու, նայելու հեռու-հեռվին՝ դանդաղորեն աճեցնելով փիլիսոփայի աղափառ միրուք։
Ռուբենի ֆրանսիական կենսագրության վերաբերյալ տեղեկությունները սակավ էին, այն թվերին այժմյան հեռախոսային կապի տնազն էր, դյուրին չէր Փարիզ կամ Լոնդոն ու Նյու Յորք հանգիստ զանգել, դեռևս կասկածելի էին թվում կապիտալիստական երկրների հետ կապերը, որոնք դուրս էին պետական վերահսկողությունից և հիմնականում անձնական տիրույթում էին։ Արտասահման գործուղվելու կամ զբոսաշրջության գնալու պատրաստվող երջանիկները պիտի ինքնակենսագրության մեջ և լրացվող թերթիկում նշեին արտասահմանում ապրող բարեկամների մասին։
Միակ լուրը, որ ֆրանսիական օդեկոլոնի բույրի պես արագ տարածվեց՝ Ռուբենի ամուսնալուծությունն էր։ Ուրեմն նա ազատ երկրում լրիվ ազատ է, և սիրտն ինչ կամենա՝ կանի։ Եվ այդ սիրտը կամեցել է…
1985 թվականի վերջերն էր, արվեստագետների խմբով մեկնել էինք Սիրիա՝ հանդիպելու սփյուռքահայ համայնքի հետ։ Դամասկոսի հայկական եկեղեցին ու դպրոցը մի բակում են։ Աշակերտների հետ հանդիպելուց հետո ուղղվեցինք եկեղեցի, ուր այդ ժամանակ թեմի առաջնորդն էր Ոսկան արքեպիսկոպոս Գալփակյանը։ Հանկարծ եկեղեցու դիմաց ինձ մոտեցավ հորդանանցի Ռուբենը, որին ճանաչում էի Երևանից, Ֆիլյան Ռուբոյի «սալոնից», պարզվում է հորդանանցի ընկերը մասնակցել է դպրոցի մեր հանդիպմանը և դուրս է եկել ինձ տեսնելու ու զրուցելու։ Իհարկե, հետաքրքիր էր նրա այստեղ հայտնվելը, քանզի Հորդանանում էլ կան հայկական դպրոցներ, սակայն հայ ուսուցչի ճակատագիրը շատ է նման մեր ժողովրդի խոյապատկեր խորհրդանիշին՝ եղջյուրներով բացել դժվարանցանելի ուղին, ապրելու վայր փնտրել՝ պայքարելով թշնամու, կենսական դժվարությունների դեմ ու մշտապես խոյապարով հաստատել անկոտրում կամքի հզորությունը։ Եղեռնից փրկվածներին Սիրիան ընդունել է, այստեղ եկեղեցիք ու դպրոցներ են բացել մեր հայրենակիցները և բազում ուսուցիչների կարիք են ունենում, և այդպես մեր հորդանանցի Ռուբենը եկել է Դամասկոս դասավանդելու։
Խոսքամեջ հիշատակեցինք մեր ընդհանուր ծանոթներին և ընկերներին, նրանց որպիսությունը պարզեցինք, հիմնականում նա էր հետաքրքրվում Երևանի ընկերներով, և աչքերի մեջ մոլոր թախիծ լճացավ, ասաց.
– Մի քանի տարի առաջ Ֆիլյան Ռուբոն չեխ ու լեհ ընկերների հետ հայտնվեց հենց այստեղ, եկեղեցու բակում հանդիպեցինք, պատահական, ինչպես քեզ հետ, և իմացա, որ ճանապարհ են ընկել Հնդկաստան, ուխտագնացության պես մի բան, կարծեմ Գոա էին գնում, գիտես, Գոան Ռուբոյի նման մարդկանց՝ աշխարհաքաղաքացիների, հավաքատեղի է՝ հիպի, յոգ, կրիշնայական, միստիկ… Երեք օր ինձ մոտ մնացին ու ընկան ճանապարհ՝ ոտքով, ավտոստոպով… Այդպես էլ չիմացա տան հետ կապ ունի՞, թե՞ չէ, ոնց որ չէր գրում էլ, էդ ընկերներն էլ իր նման մարդիկ էին՝ մորուքներով, մի-մի ուսապարկով և… չհասկացա, լավ չհասկացա ոնց էին սնվում, հաց-մաց էի դնում, թռչունի պես կտցում ու լռում էին, շորերն էլ մաշված, իսկը թափառաշրջիկ։ Հետո իմացա…
– Հա՜,– հառաչեցի,– հա՜,– էլ ոչ մի բառ։
Հայաստանում ամենաարագը տարածվում էր մահվան լուրը, էլի հիշեմ՝ այն թվերին ո՛չ սոցցանց, ո՛չ ձեռքի հեռախոս…
Սկզբում ասում էին՝ վթարվել է, հետո կցկտուր կայծակվեց՝ սպանել են, հետո պատճառներ մանրամասնեցին՝ խանդի հողի վրա… ինչ-որ լեհ, որի սիրուհուն… սպանություն սահմռկեցուցիչ…
Ի՜նչ անհասկանալի ցավակցություն՝ շաղախված դաժան մանրամասներով։ Ցավալի է ու զզվելի այս վարքը։ Ավելի լավ է ցավեն անխոս, գումարեն իրենց խղճին և ոչ այլոց խիղճն ու հոգին գանակոծեն ժամանակակից թրիլլերների ոճով։
Մեր ընկերոջ դագաղը Հնդկաստանից շաբաթներ անց հասավ Հայաստան։ Փակ էլ մնաց։ Թաղումը ծանր էր մեր սերնդի այն ընկերների համար, որոնք վայելել էին Ռուբոյի անտարբեր թվացող ժպիտը, սալոնի սուրճն ու վիսկին, թանկարժեք օղին, կոնյակը, փուչ պոպոքների որպես չոր հաց կրծած դատարկ ունայնությունը։ Նրա կյանքի զիգզագները մինչև վերջ չընկալած մարդիկ իրենց ջաֆա չտվին ուղղակի խոստովանելու՝ մեր խելքի բանը չէ այն բանաձևը, որ աբսուրդ է կոչվում արվեստի մեջ և կյանքում, կյանքն ապրել որպես արվեստ, արվեստը՝ որպես կյանք։
Մեկը մեկից ունայն, հանուն որոնց լցվում են ոգելից խմիչքով բաժակներն ու գրքերը, երաժշտություն լսող ականջներն ու աչքերը։
Զեյթունի գերեզմանոցում սգակիրների մեջ շատերին անծանոթ սևազգեստ տղամարդն իրեն չափազանց ձիգ ու անհաղորդ էր պահում, իր մեջ ամփոփված, դեմքին՝ չպատմվող բազմաշերտ գիպսե դալկություն։ Ինձ թվաց դիմակը պահ առ պահ թրթռում է։ Հայերս խղճի հիվանդ ենք, անգամ քարի մեջ հոգի և արյուն ենք փնտրում, երբ երեխան քարով փորձում է զարկել, ասում ենք՝ մի՛ արա, քարի մեջ արյուն կա։
Դագաղը հողն իջեցնելուց հետո բուռ-բուռ գուղձ էինք ածում, ծածկելով մեր՝ իր չարչարանքն ապրած ընկերոջ տապանը։ Սևազգեստն էլ մի քանի բուռ հող նետեց։ Թաղման մասնակիցներից մեկը շշնջաց մեզ լսելի՝ Ռուբոյի սենսեյն է։
Չգիտեմ, նա ի՞նչ մեղք ուներ, բայց նրա տեսքը աչքիս չարագուշակ ստվերի վերածվեց, հետո թռավ ագռավի պես ու լուռ, շատ անլսելի կռկռաց…
Մեղավոր փնտրելու սովորությունը չի լքում մեզ, նույնիսկ գերեզմանոցում, իսկ գուցե մենք ենք մեղավորը, որ գրիչ ենք բռնում, գիրը գնահատում և մարդկանց մղում հավիտենություն փնտրելու իրենց տնից հեռու, ինչպես Գյուրջիևը մեր հայրենակից, կամ ինչպես մեր ընկեր Ռուբեն Ֆիլյանը։
Կարելի է այս հատվածի համար եզրակացնել՝ գրողն է մեղավոր, նա հայերենում և՛ գրական գիր անող է, և՛ ուղղակի սատանայական գրող կոչված թուղթ ու գիր կապողը։ Երբեմն ինքներս մեզ ենք անիծում, աչքով տալիս, հրում վիշապային քարայրները՝ փնտրելու հերոսություն, վեր թռնելու ինքներս մեզանից՝ մնալով մարմնական, և սերն ու խանդը քաշում են ի հող։ Հա՛, խանդը, ինչպես ռուս դասական Ալեքսանդր Գերցենն է զգացել, իր ճիրաններում է բռնած ճզմում նույնիսկ հզոր մտքի տեր անհատների, էլ ուր մնաց՝ թափառական, տոչոր մարմնական վիշապներին։
Մեր արցունքը Հնդկական օվկիանոսից ավելի է աղի, սա ես եմ ասում, որ երկու անգամ հյուսիսից հարավ շրջել եմ Հնդկաստանում, լողացել Մահապալիպուրամ կոչված ավանի ջրերում, նաև Տրիվանդրում քաղաքից քիչ հեռու բարձր կարգի հանգստավայրում։ Մերթընդմերթ մտքիս մեջ հառնել է Ռուբոյի դեմքը, նրա անտիպ վեպը տպագրված չտեսած աչքերը։ Նրա աչքերը շատ խորն էին, պիտի հասնել նրա դեմքի հեգնականից մինչև բիբերի անծայրությունը։
Բոմբեյից Տրիվանդրում թռչելիս օդանավը վեց ժամ պիտի սպասեր Գոա քաղաքի օդանավակայանում։ Դա 1989 թիվն էր, մարտ ամիս։ Այդ քաղաքում ԽՍՀՄ-ը հյուպատոսարան ուներ, և նախապես տեղեկանալով մեր տուրիստական խմբի՝ Գոայում վեց ժամ մնալու մասին, աշխատակից էին ուղարկել օդանավակայան՝ մեզ հետ շփվելու։ Բարեբախտաբար հայ էր նա և Երևանի 3-րդ մաս թաղամասից, ինչպես բոլոր հայերը, ծանոթանալիս քրքրում են մեկը մյուսի շրջապատը՝ ընկեր, բարեկամ գտնելու նպատակով։ Ես նրան հարցրի.
– Տեղյա՞կ եք, մի քանի տարի առաջ այստեղ հայ՝ գրող մարդու հետ դեպք է պատահել, անունը՝ Ռուբեն։
– Հա, ես այդ ժամանակ նոր էի նշանակվել աշխատանքի, մենք զբաղվել ենք, նրա հայրն էլ, կարծեմ, մեծ պաշտոնի էր, Ավստրիայից մարդ էր ուղարկել դեպքը պարզելու,– պատասխանեց։
– Եվ ի՞նչ, – հարցական նայեցի նրա աչքերին։
Նա առանց որևէ էմոցիայի պատասխանեց.
– Ինչ-որ աղջկա համար, կարծեմ, ազգությամբ լեհ մեկը, երևի լսել եք… զարմանալի է, որ նման փիլիսոփայության մարդիկ էլ են մնում վայրենի։
– Լսել էի, բայց մարդ ուզում է լրիվ ճիշտն իմանա,– մրթմրթացի ես։
Սիրտս ճմլվեց, այս Գոա կոչվող քաղաքից քիչ հեռու լողափում, այս տարածության մեջ մեջս մղկտում էր նույն տարածքում լինելու անըմբռնելի ցավագին խորհուրդը։ Այն ատեն, երբ մեզ Ֆիլ-Միլ կամ Միլ-Ֆիլ էին ասում, ո՞վ կմտածեր, որ երկուսս լինելու ենք այս տարաշխարհիկ աշխարհագրական տարածքում և ապրողին խածելու է կյանքից հեռացածի ճակատագրի կատաղած շունը։
Ու ես Տրիվանդրումից մի քանի կիլոմետր հեռու, Արաբական ծովափին նստած, գրելու այս պահին մոռացա հանգստյան վայրի անունը՝ Կալիմանտա՞, թե՞… հիշել եմ, ախր, միշտ հիշել եմ, ինչո՞ւ հանկարծ մտքիցս թռավ, ո՞նց չթռչի, գրում ես վերոհիշյալը և ուզում ես միտքդ պայծառորեն թպրտա ջրերի մեջ՝ փայլեցնելով ոսկեգույն փորիկը, ո՛չ, ընկեր, ժանգոտել է փորիկը, ուղեղի ծալքերը, տո՛ թուղթը, որին պիտի սեպով գրել այս դառը, ինձ համար, գուցե ընկերոջս միևնույն կթվար՝ քաղցր կամ դառը, և կամ քաղցրի համար դառնություն կրել, մահ ու կյանքի թվերի միջև տապանաքարին փորած գիծը չի ջղաձգվի, միշտ ուղիղ, անհաղորդ է մնալու։
Նորից հիշեցի այն երազը, որ տեսել եմ, երբ մենք երկրորդ կուրսի տղերք էինք, ուրեմն՝ ես ու Ռուբոն իջվարել էինք Մասիս սարի վրա, իհարկե երազում, ոչ 19-րդ դարասկիզբ, Խաչատուր Աբովյանի կամ էստոնական Դորպատի համալսարանի գիտնական Պարոտի, նաև ալպինիստի տանջանքը չէինք կրել, թըռ, իջել էինք Արարատի բարձունքին, ուր ժամանակին կանգ էր առել Նոյի տապանը։ Ձյունը պսպղում էր գառան ճերմակ գեղմի պես, ճռճռում էր մեր ոտքերի տակ, երկուսով կարծես միևնույն աչքերով նայում էինք Երևան քաղաքին, ցույց տալիս ես՝ իմ ծննդավայր Սարի թաղ արվարձանը, նա՝ Մանումենտի բարձունքը, «Մայր Հայաստանն» էլ սուրը բռնած ասես հանձնարարում էր՝ մի բուռ ձյուն բերեք ուտելու համար։ Սիրտը ծարավ է, աչքը՝ Արարատի գագաթին և նրանից անդին։ Ու մեկ էլ գագաթը երդիկի պես բացվեց, ու ես, հիշում եմ պարզ, էսօրվա պես, նայեցի լեռան ներսը՝ տաճար էր ընդարձակ, հսկա լույս ու օդով ճխացող Զվարթնոց տաճար։ Ո՞վ հրեց մեզ, երկուսով միաժամանակ ընկանք բացվածքից ներքև, հավասարապես ազատ անկում, վախն ու փրկության հույսը՝ սրտի դողանք, արթնանալու ոչ մի հնար։ Ներքևում, տաճարի հատակից դիմավորում էր մարմնամարզական հորիզոնական ձողը, ինչպես երեխեքն ու մեծերն են ասում՝ տուրնիկը։
Անկումն արագացավ, հիշում եմ պարզ, հասցրեցի բռնել, երկու ձեռքով բռնեցի ձողն ու կախված զգացի ափերիս մեջ ցավ ու կսկիծ, մետաղի հոտը կպավ քթիս, նկատեցի, որ Ռուբոն չբռնվեց, ընկավ խորացող տաճարի անհուն ընդերքը։ Վեր թռա։ Քրտնած, ուշքի չէի գալիս։ Ձյունը դեռ պսպղում էր աչքերիս մեջ, ափերիս մեջ նայեցի՝ ցավը չէի տեսնում, զգում էի։ Դասի ժամն էր մոտենում, քնում էի երկար, մինչև ցերեկվա 12-ը։ Այս երազը պատմել չի լինի ոչ ոքի, հատկապես՝ Ռուբենին։
Սույն պատմվածքը գրելիս երեք գրիչ (սովոր եմ այդպես գրել) թանաքազրկվեցին, թքեցի մատիս, քսեցի գրչի ծայրին, որոշ շունչ երևաց, մի երկու տառ նշմարվեց թղթին, բայց էլի սմքած, անգույն գծեր, ճարեցի մեկ ուրիշը, հիմա գրում եմ նրանով, վախենում եմ մոռանամ այն, ինչ պիտի գրեմ, գուցե այնքան էլ կարևոր չէ, գուցե ոչ մեկն էլ չկարդա, գրում ենք երբեմն մեզ համար, մենք էլ ենք ընթերցող, թող լինի մեկ ընթերցող, այն էլ գրի արժեքն իմացող, այնպիսի ընթերցող, որ Աբովյանի պես կանգնել է Արարատի գագաթին ու նայել իր ծննդավայրի կողմը, հավատացած եմ, մեր սիրելի երիտասարդ գրող Խաչատուրն էլ դիտել է ու իր գրվածքները չկարդացած Պարոտին հուշել նայելու Քանաքեռի ուղղությամբ, տեսնելու իր հայրական տունը (հիմա թանգարան է)։ Էլի կատաղիորեն պրծավ թանաքը։ Սա նշան է գուցե ավարտելու, չէ, ես համառ եմ, էլի ասելիք կա, գտնում եմ ևս մեկ գրիչ, նա իր հետ բերում է ևս մի անիծված դրվագ, Ռուբենը չի իմանա, նրա վախճանից հետո է ցնցել անկախ Հայաստանի ոչ անդորր ընթացքը՝ իշխանության արդարադատության նախարարին սպանել է (ինչպես լրատվությունն է տարածել), չգիտեմ իսկությունը, Ֆիլյանների փեսա Արամ Կարապետյանը և ինքն էլ ինքնասպան եղել։ Խեղճ դատախազ Խաչատրյան, խեղճ Կարապետյան և երիցս խեղճ Պարգև Հեթումիչ, որի հետ հանդիպում էի որդիաբար, մտերմացել էինք այն՝ Ռուբենի մասին հաղորդումից հետո և զանգահարում էինք միմյանց։ Եվ ահա մի նոր ծանր հարված։ Ո՞նց դիմացար, Պարգև Հեթումիչ, ո՞նց թոռներիդ փախցրեցիր Հայաստանից Իտալիա, ուսանեն Մուրադ-Ռաֆայելյան դպրոցում, ո՞նց հերություն արեցիր Ջենի դստերդ ու ազգանվանդ Ֆիլ՝ փիղ հզոր իմաստը հոր, պապի արական էությամբ սրտիդ հպեցիր սուրբ մատյանի նման։ Ինչքան հնարավոր էր, սիրտդ բաբախեց ջերմացնելու դստեր ու թոռանց կյանքը։ Կինդ վաղուց էր մահացել՝ չդիմանալով… Լա՞վ է, թե՞ վատ, որ չապրեց, սրա պատասխանը ես չեմ կարող թվաբանորեն ճշգրիտ տալ։
ՀՀ մշակույթի նախարարության երկայն միջանցքով տեսնեմ գալիս է Ռուբոն, ջահել, պատանի, ոնց տեսել եմ 1969 թվի սեպտեմբերի առաջին օրերին համալսարանում։
Եկավ, եկավ, ինքն էր, ու երբ հասավ ինձ, հարցրի.
– Ռուբեն Ֆիլյանի ի՞նչն ես։
– Քրոջ տղան, – հանկարծակիի եկած պատասխանեց։
– Ջենիի տղան ես, կեցցես, քեռիդ իմ ընկերն էր,– ասացի,– հայ տղաները քեռիներին են նմանվում։
Նայեց և ասաց.
– Գիտեմ, լսել եմ մայրիկիցս։
Վարդան Կարապետյանը հայ-իտալական մշակութային կապերի լավագույն շնչավորողներից է։ Ապրում է Իտալիայում, նաև՝ Երևանում, նաև քեռու պես ճամփորդել է սիրում։
Լավ է գրչաթանաքը չպրծավ, ու մի փոքրիկ պատմություն ևս հիշատակեմ, որ ինձ է հրամցրել Անահիտ Թոփչյան դերասանուհին։
– Փարիզում մի օր մետրոյի գնացքում տեսնեմ սև ակնոցով մեկը սևեռուն նայում է ինձ։ Փորձեցի ճշտել՝ ծանո՞թ է, ե՞րբ և որտե՞ղ եմ տեսել։ Ավելի ուշադիր նայեցի, հանկարծ սիրտս զարկեց ահ ու դողից՝ Ռուբենն է, ինքն է, Ֆիլյանի պես սառը, հեգնոտ ժպիտը պռոշից կախ նայում է։ Շշնջում եմ՝ դո՞ւ ես, դու ես, ասա՝ դու ես, ինչո՞ւ ես լռում։ Նա շարունակում է նայել, սև ակնոցն աչքիս ավելի է սևանում, հոգիս հանելու աստիճան քար նայում է, ուրիշը չէր հաստատ, երբ բացվեց դուռը, նա Ռուբոյի պես չշտապող քայլքով դուրս եկավ ու կանգնեց՝ պատուհանի միջով նայում էր ինձ, և չդիմացա, ասի՝ ինչո՞ւ չես խոսում։ Ֆրանսիացիները երևի լսելով ինքն իրեն խոսող կնոջը, գժի տեղ դրեցին։ Գնացքը շարժվեց, նա ինձ էր նայում, ես՝ նրան, ու երկուսս էլ գիտեինք, որ պատահական օտար մարդիկ այդպես չեն նայում։ Քիչ էր մնում ձեռքով մնաս բարով անեի։ Սև շորերով, սև ակնոցով, հա, ասեմ, որ մորուք ուներ, էլի սև։
Նա ավարտեց.
– Ինձ ոչ ոք չի կարող ապացուցել, որ Ռուբենը չէր։
Ֆիլյան Ռուբենի հետմահու տպագրված «Քո երկրի դեսպանը» վեպը գրվել էր Երևանում, երբ թվում էր՝ նա էլ չի գրում, Ֆրանսիա մեկնելուց առաջ։ Հավատում եմ՝ նա գրել է նաև Փարիզում, Սենայի ալիքներին, գրել է Գոայի ավազներին կամ կոկոսի կեղևին կամ մի այլ կրիչի։ Նրա նման գրողը չի կարող չգրել որևէ կերպ, որովհետև նա գրող լինելու տանջալից սևեռումով չէր ապրում, ազատ էր լինել գրող՝ ամեն ինչի վրա ինքնահեգնանքի ժպիտի գիր թողնելու։ Իմիջիայլոց, վերջին նամակում տեղեկացրել է, թե երազում տեսել է Արարատը։ Սա հաստատապես նրա ամենալուրջ խոստովանությունն էր լեռան հանդեպ։
Կարդացեք այն, ինչ հնարավոր չէ ընթերցել, կհայտնաբերեք երազային, երբեք չավարտվող Ֆիլյան թռիչքը այս մեծ ու այս փոքր աշխարհում։
