Թող ես մշակ լինեմ, դու եղիր իշխան,
Պատվիս ու կրոնիս, հացիս մի դիպչի…
Ջիվանի
Ութերորդ դասարանի աշակերտ էի և գրքերից գիտեի, թե ինչ ասել է` արժանապատվություն, բայց բառի մկանաջիլը, բառի բովանդակությունն ու ոգին, բառի տիեզերածավալ խորհուրդը դեռ չէի ընկալել, բառն իր խորքային էությամբ ինձ համար միսուարյուն չէր դարձել, կեղևազերծ չէր եղել մինչև այն օրը, երբ…
…Կաղնուտ սարի թեք լանջին տղերքով շարվել, խոտ էինք հնձում: Գյուղում աշխատանքային եռուզեռ էր, մեր կոլխոզին օգնող ձեռք էր պետք, և դպրոցի ղեկավարության որոշմամբ բարձր դասարանների աշակերտները ելել էին հանրօգուտ աշխատանքի: Տարբեր տարիքի գերանդի բռնել կարողացող աշակերտներով հավաքվել, կաղնու ծառերի մեջ փռված բաց տարածքում մեր հայրերի ու պապերի պես կեռվել, հունձ էինք անում: Կեսօրվա տապի մեջ Կաղնուտ սար բարձրացող ճանապարհի ոլորանին մի «Վիլիս» երևաց: «Վիլիսն» իր մեջ խուլ փնչացնելով, ճանապարհի ծուռծուկալ կեռմաններում կորչելով ու դարձյալ հայտնվելով եկավ, կանգնեց մեր խոտհարքի պռունկին, «Վիլիսից» դանդաղ, մի տեսակ մաքառելով դուրս եկավ վրացի աժդահա Վալիկոն, բարևեց, կանգնեց մի պահ մեզ նայեց, մեր արած հունձը մտքում գնահատեց, վրացերեն ասաց. «Ձեր միջի մեծն ո՞վ է»: Մեր միջի ամենալավ վրացերեն իմացողը` Գուրգենը, ասաց. «Գյուղ է իջել, բարեկամն է մահացել, թաղմանը մասնակցի, երեկոյան կգա»: Վալիկոն «Վիլիսի» կողմը կզակի շարժումով ինչ-որ բան ցույց տվեց, ինչ-որ բան ասաց, ու մեր միջի ամենալավ վրացերեն իմացող Գուրգենը թարգմանեց. «Ասում է` գառն ու քսան լիտր տնական գինին «Վիլիսի» մեջ են, էսքանիս համար մի երկու ժամվա չափ հնձելու տարածք ունի, ասում է` սեղանն իրենից, իր բաժին խոտհարքը հնձելը` մեզանից»:
Մենք անակնկալ առաջարկից աշխուժացած իրար նայեցինք, գործարքը մեզ շատ հարմար թվաց և առանձնապես չկարևորեցինք` մեր կոլխոզի՞ խոտն էինք հնձելու, թե` վրացի Վալիկոյի: Առանց երկար-բարակ մտածելու` համաձայնեցինք: Նա մեզ տարավ ներքևում փռված իր խոտհարքը ցույց տվեց, ու ինքը դեպի «Վիլիսը» գնաց:
Մենք հնձում ու աչքի պոչով հետևում էինք նրա գործողություններին. գառը մորթեց, կաղնու ճյուղից կախեց, մանրամասն քերթեց, փայտ բերեց, օջախ սարքեց, միսը խնամքով փրթեց, լցրեց կաթսան ու դրեց կրակին: Հետո կաղնու տակ շոր փռեց, սեղան սարքեց, քսան լիտրանոց ապակե տարայով գինին մեջտեղը դրեց, նոր թխած պուրին, պանիրն ու կանաչին բաժակների կողքը խնամքով դասավորեց, իր բաժակը գինի լցրեց ու պառկեց ծառի տակ: Եվ գինուց կում արեց ու վերևից ներքև գոռաց. «Մի շտապեք, խնամքով, հանգիստ գործ արեք»: Մենք նրա դանդալոշությունը ծաղրելով ու դիպվածի պատեհությունը փառաբանելով, մեր քթի տակ ու մեր ջահել թափի մեջ նրան էինք ձեռք առնում, նա ծառի հովում պառկած իր գինին խմում ու միայն մեզ չէ` ամբողջ աշխարհին էր ձեռք առնում:
Մենք իսկապես էլ երկու ժամում խոտհարքը մաշկեցինք, գերանդիները ուսերիս, վաստակածի գոհունակությամբ բարձրացանք վերև ու բոլորեցինք սեղանը: Եվ մի փառահեղ քեֆ արեցինք, այդ կերած-խմած անկյալի թանձրամտությունը բացապարզ գոհունակությամբ և աչքունքի խաղով դարձյալ ծաղրեցինք, ու նա մեզանից գոհ գնաց:
Երեկոյան Արտաշ հոպարը եկավ. նրան մեզ ղեկավար էին կարգել, որ թոկից փախած մեր մոզիական վարքը հսկեր ու մեր մկանուտ ջանքը հատկապես գործի վրա սևեռեր: Եկավ շվարած կանգնեց ու տարակուսանքի տոլապն ընկած` մեկ մեզ էր նայում, մեկ` քեֆի սեղանին: Հետո չհամբերեց, ասաց. «Էս ի՞նչ պատվական առիթով է, էս ո՞ր մի հաղթանակած երկրի թագավորն է ձեզ պատիվ տվել»: Եվ քանի որ պատասխանելու պարտականությունն արդեն իր վրա էր վերցրել մեր միջի ամենալավ վրացերեն իմացող Գուրգենը, հենց նա էլ պատասխանեց, ասաց. «Մեկը եկավ, թե` մի քիչ գործ կա անելու, ու մինչև ինքն իր սեղանը գցեց, մենք մեր գործն արդեն վերջացրել էինք»:
Արտաշ հոպարի հետ մի անհասկանալի բան կատարվեց. դեմքը ձգվեց, երկարեց, ակնագնդերը բների մեջ կլորացան, մեծացան, թշերը փուչիկի պես ուռան, ու նա պայթեց. «Թյու̃,- ասաց,- թյո՛ւ, ձեր նամուսին… Բա դուք արժանապատվություն չունե՞ք. ջահել տղերք եք, դեռ մի կարգին մարդ չդարձած, արդեն ճորտ եք դարձել: Կարդացող եք,- ասաց,- բա ձեր կարդացած գրքերում մի տեղ չե՞ք հանդիպել արժանապատվություն բառին, որ էդպես ուրիշի տափանի տակ ընկած կապրիք: Լուսավոր դարի ծնունդ եք, բայց դեռ Խորենացու ողբի բնկալում եք: Ձեզ մարդ ասողին…»:
Եվ իր մեջ եռալով ու խաղաղվելով դեպի քողտիկը գնաց: Մենք թեպետ չգիտեինք, թե ով էր խորենացին, բայց հատկապես ազդվեցինք «Խորենացու ողբ» բառակապակցությունից, և որովհետև մեզ համար ամենամեծ հեղինակությունը մեր դպրոցի դիրեկտորն էր` ենթադրեցինք, որ Խորենացին պիտի որ նրանից էլ մեծ հեղինակություն լիներ:
Արտաշ հոպարին գյուղում ասում էին Արժանապատիվ Արտաշ. նա այդպես մտածում ու այդպես ապրում էր, արժանապատվություն բառը նրա խոսքի ու գործի մեջ իր արժանապատիվ տեղն ուներ: Թեպետ բարձրագույն կրթություն չուներ, բայց աշխարհի գրքերը կարդացել ու ստանձնել էր գյուղի խորհրդարանի խոսնակի անաշխատավարձ պաշտոնը. գյուղամիջի հավաքատեղիում կանգնում, հայոց պատմության թելերը հերթական անգամ մանրամասն մանելով գալիս ու հատկապես խավար ուղեղների համար Հայոց ոգու կերպն էր բացապարզում: Եվ վերջում միշտ ավելացնում էր. «Կարդացեք, ծո, կարդացեք, որ ձեր կարդացածի մեջ ձեզի ճանչեք, ձեզի որ ճանչեք` Աստծուն էլ կճանչեք ու արժանապատիվ կապրիք»:
Հետո ջրեր հոսեցին, մենք մեծացանք, ինստիտուտ ու համալսարան գնացինք, հազար բան իմացանք, բայց ամեն անգամ արժանապատվություն բառը լսելիս զգաստանում էինք, և մեր մաքուր սարերի հեռվում թողած Արտաշ հոպարի այն օրվա զրույցը դարձյալ լեզվանի էր դառնում:
Արդեն չափահաս մարդիկ էինք, ինքնահաստատման բարդույթը կարծես թե բարեհաջող շրջանցել էինք, երբ մի օր հանկարծ ժամանակ կոչված անսանձելի ոգին անժուժկալ կնոջ նման փեշը բարձրացրեց և… հրաշք եղավ, և եղավ երևակայության մեջ չտեղավորվող չտեսնված-չլսված մի բան` համայնավար երկրի միտքն իր ընթացքի մեջ հանկարծակի պղտորվեց, տասնամյակներով հղկված-կարծրացած միտքն իր ընթացքի մեջ հանկարծակի իրեն մերժեց, կողքին տվեց ու քաջքաքամու հանգով ելավ շուրջպարի: Այն նույն երկրի, որն իր հզոր թաթի տակ դողացնող-զսպող-մամլող թափով աշխարհի խաղաղության իրավունքն իր բռի մեջ ամփոփել, աշխարհի անդորրը մեծահոգաբար հսկում էր. դեմերես առարկություն չկար` և իրավունքն էր իրենը, և կամքը, և բռուցքվելու անհրաժեշտության տերն էր ինքը, և խղճի սահմանագլխին թաթը բարձրացնել-իջեցնելու խաղն էր իրենը… Եվ հանկարծ… «Մի-ա-ցում…Ղա-րա-բաղ… Մի-ա-ցում…», օդը թրատող կայծակի թափով միտքն ու հույզը բռնեցին Հայաստան աշխարհը: Օդը շիկացել, վառվում էր, օդը ծայրեծայր լցված էր վրեժի տենդով, բայց դեռ ընթացք չկար, հայի միտքն ու մկանը դեռ պնդվում էին: Գեհենի քուրայում մղձավանջի պատկերներ էին հյուսվում-քանդվում, երևակայության քամին հեռուներից գորշ գայլերի ոռնոցների արձագանքն էր բերում, և Հայոց աշխարհում օրորոցի նորամանուկը դարձյալ քնից վեր թռավ: Կարծեց, թե գեշ երազ է տեսել, ուզեց նորից քնել, բայց ցեղի արյունը հեռուներից թանձր-տտիպ հիշողություններ բերեց, և որովհետև նորամանուկը դեռ բոլորովին չէր հասկանում դրանց իմաստը` ուղղակի լաց եղավ: Իսկ հիշողությունը խանձում ու ամայացնում էր ապատների ընդարձակ ու շեն տիրույթները: Հիշողությունն այրում ու վրեժի գործողություն էր պարտադրում. ձեռքը դառնում էր բռունցք, խոսքը դառնում էր նզովք ու հիշոց, թևավորված խոսքը դառնում էր լիցքավորված հրացան, միտքը դառնում էր քայլի ծրագիր…
Համազգային ոգու այդ տիեզերածավալ ճիչն իմ մեջ` գյուղ էի գնացել: Արտաշ հոպարը մեր տուն եկավ, ասաց. «Ձագ ջան, արի աչքերդ համբուրեմ, որ էդ ամեն ինչը տեսնիս կը, ու էդ ամեն ինչի մասնակիցն ես: Արժանապատիվ կռիվ է լինելու,- ասաց,- հայն էս կռվից արժանապատվորեն պիտի դուրս գա: Ափսոս, հասակս չի ների, որ գամ խառնվեմ ձեզի, պապերիս կիսատ թողած կռիվը տամ, որ օր ծերության հոգիս փառավորվի»: Մի տեսակ գունատ էր, ձեռքերը թեթևակի դողում էին, բայց հոգու կրակը դեռ թեժ էր…
Երբ ես Երևան վերադարձա` ջուրն արդեն վերջնականապես քանդել էր երբեմնի «եղբայրության» կամուրջը: Թեպետ դեռ անցնելիք ճանապարհ կար, վրեժի նյարդը թեպետ դեռ նոր էր թրթռալու, հերոսության մղող օրերը դեռ նոր էին ծլարծակելու, բայց ահա արդեն հերոս էին թաղում: Սահմանային կռիվներում զոհված հերոսի դին բերել էին Օպերայի հրապարակ և հերոսին վայել արժանապատվությամբ ճանապարհում էին: Թաղման արարողություն չէր միայն ու թաղման արարողությունն իր մեջ ամփոփած երախտիքի տուրք էր, ատամների տակ սեղմած համր երդում էր, կանանց համար չզսպվող արցունք էր, մահվան աչքերին նայել կարողացող հերոսացու տղերքի համար հպարտություն ու երանելի մահ էր, բայց որևէ մահ իր մեջ ունի՞ երանի տալու թեկուզ մի նշույլ` երևի թե մահվան աչքերին գեթ մեկ անգամ նայած երդվյալը կիմանա…
Ողբի այդ պատկերին նայելով չգիտես ինչու ես դարձյալ Արտաշ հոպարին էի հիշել, նրա մասին էի մտածում, երբ մեկը հանկարծ թևս բռնեց: Շրջվեցի. իմ մանկության ընկերն էր, ասաց. «Գյուղ էի գնացել»: «Ի՞նչ կար»,- չհարցնելու նման հարցրի ես: «Արտաշ հոպարն էր մահացել,- ասաց,- թաղեցինք, եկա»: «Արժանապատիվը՞»,- առեղծվածի դիմահար հարվածից ցնցվեցի ես. նրա մասին էի մտածում ու…«Հա,- ասաց,- ինչպես որ ապրեց` էդպես էլ գնաց: Երեկոյան պառկել, տնեցիներին կանչել, ասել էր. «Ես կերթամ, թաղմանս հազար մարդ կուգա-կերթա, ձեզի արժանապատիվ կպահեք: Մարդու մահն էլ պիտի արժանապատիվ լինի»: Եվ պատի կողմը շուռ եկել ու աչքերը արժանապատվորեն փակել էր»:
Սգո արարողությունն արդեն ավարտվել էր, հնչեց շեփորի ձայնը, և դագաղը գլխավերևում պահած թափորը շարժվեց տեղից: Հուսակոտոր ճիչի մեջ ինչ-որ մի կին փլվեց, տղամարդկային մի ձայն տոկունության հորդոր արեց, ու թափորը վերջնականապես տրվեց հերոսի վախճանն ամփոփելու բնազդին: Ես նայեցի զոհվածի դեմքին. վիրակապը ճերմակ հավերժության պատրանքով պսակել էր նրա վեհ ճակատը. նրա ծրարված հայացքի դիմաց` ամենաբարձր ծառի կատարին մի թռչուն էր նստել և իր ճախրանքի վեհորեն բարձր դիրքից նայում էր ինքն իր մեջ թեժացող ողբի վրեժով ակոսված կնճիռներին, իսկ այդ ամենից տարանջատ ու անտեսանելի, թափորի սևազգեստ տխրության քողը պատռելով դեպի տիեզերք էր միտվում արժանապատվության լուսեղեն ղողանջը…
ԱՍՏԾՈ ԵՎ ՍԱՏԱՆԱՅԻ ԱՐԱՆՔՈՒՄ
Հե~յ ագահ մարդ, հե͂~յ անգոհ մարդ,
միտքըդ երկար, կյանքըդ կարճ…
Հովհ. Թումանյան
Ճանապարհի երկար կեռմանը շրջանցել ու գերեզմանոցի կողքով ձգվող նեղլիկ արահետով տուն էի դառնում: Արահետից վերև ընկած գերեզմաններից մեկի շիրմաքարի կողքին երկու մարդ նստած զրուցում էին: Ինձ նկատելով` նրանցից մեկը ձեռքով արեց, ես հասկացրի, թե շտապում եմ, բայց նա համառեց` մի րոպեով: Գերեզմանոցում մարդուն մերժելը խոհեմ չլինելուց բացի նաև անսրտություն է. ես բարձրացա նրանց մոտ: Շիրմաքարի կողքին աճած յասամանի փարթամ ծառի տակ փոքրիկ, երկաթե անշարժ սեղանիկի վրա ուտելիք ու խմիչք դրել, գերեզմանոցի լռությանը պատշաճող հանգստությամբ խմում ու զրուցում էին: «Նստի՛,- ասաց ինձ ձեռքով կանչողը,- նստի մի բաժակ արաղ խմենք»: Մի տեսակ անակնկալ ու անհարմար վիճակում էի հայտնվել. պատկերի թանձրափեշ խորքում ինչ-որ մոգական հմայում կար, ինչ-որ վերերկրային կախարդանք էր հյուսված, որ նստելուց առաջ կարծես թե ինձ փախչել էր պարտադրում: «Ծանոթանանք,- ասաց ինձ ձեռքով կանչողը,- իմ անունը Ռուբեն է, եղբորս անունը` Հրաչ, երկար ժամանակ Հայաստանում չէինք, վերադարձել և մեր հոր շիրիմին այցի ենք եկել»: Բաժակները օղի լցրեց, ասաց. «Տեսանք` մորուքով մարդ է անցնում, մտածեցինք` արվեստագետ կլինի, հրավիրենք, հետը մի բաժակ արաղ խմենք, ճիշտ ե՞նք նկատել,- ասաց,- արվեստի բնագավառի մարդ ե՞ս»: «Գրում եմ,- ասացի,- արձակագիր եմ»: «Ըհը՛,- ասաց,- ես հիմա քեզ մի պատմություն կպատմեմ ու դու քո գրելու հարցը կլուծես: Բայց մինչ այդ եկեք խմենք մեր ծանոթության կենացը,- ասաց ու բաժակը բարձրացրեց. աչքերի մեջ թեթևակի գինովցածության մշուշը նկատելի էր: Ես պարտադրված հնազանդությամբ խմեցի նրանց հետ: Նա, որի անունը Ռուբեն էր, բաժակները նորից օղի լցրեց և, ուղիղ աչքերիս մեջ նայելով, սառնասրտորեն ասաց. «Հայրս սրիկա էր… Քսան տարի առաջ մեռավ, թաղեցինք և ահա առաջին անգամ այցի ենք եկել շիրիմին: Իր ներսի սրիկային թաղել, բայց իր անունը փորձում ենք մեր մեջ արթուն պահել, որովհետև քանի տարեկան էլ լինես, ինչ դիրք ու պաշտոն էլ ունենաս, ինչ մեծ կարողության տեր էլ լինես` առանց հոր հիշատակի դժվար է ապրել»:
Զրույցի այդ անհավանական մուտքից ես այնպես հիմնավորապես էի ապշել, որ կարելի էր ենթադրել, թե մեռելատանն ինձ պարի էին հրավիրել: Ինձ համար ասես հենց նոր երկիր իջած այլմոլորակայինների վարք էր բացապարզվում, թեպետ տեսքներից երևում էր, որ պատահական մարդիկ չէին, շարադրվող խոսքերի վստահ արտաբերումից զգացվում էր, որ հացի հոգսը վաղուց թիկունքներում թողած տղերք էին: Նա, որի անունը Ռուբեն էր, միտքը շարունակեց, ասաց. «Գիտեմ, զարմանում ես, բայց ես հիմա քեզ մի բան կպատմեմ և ամեն ինչ պարզ կդառնա»: Եվ բաժակները նորից օղի լցրեց ու ասաց. «Դե լսի…
Հայրս իր բախտի կոկորդից պինդ էր բռնել` լավ փող էր աշխատում: Խրախճանքի Աստծո հետ լեզու գտել ու ապրում էր առանց նախապաշարմունքի: Ես ու եղբայրս համալսարանական կրթություն ստացանք, թեկնածուական պաշտպանեցինք` խորհրդային երկրի ծեսով, աշխատանքի տեղավորվեցինք` մեծ ապագայի խոստումով, բայց, ինչպես ասում են, շաբաթը ուրբաթից շուտ եկավ. երկրաշարժը անակնկալ խփեց մեր ողնաշարին, պատերազմը լավագույն տղերքին իմացյալ մահվան ճանապարհով տարավ, խորհրդային երկիրը փլվեց թղթե տնակի պես, և մենք խավարի ու ցրտի մեջ ապշահար մնացինք: Խորհրդային երկրի ոգով դաստիարակված, փառքի ու շքեղության մեջ ապրած հորս համար կեցության նոր չափումները խորթ էին` իր նոր տեղը չէր գտնում: Հետո անսպասելի հիվանդացավ, դարձավ ինքնամփոփ, մի տեսակ ոտի վրա հալվում էր… Մի օր էլ ընկերոջ հետ… ես այդ պատկերը երբեք չեմ մոռանա… մի դագաղ բերեց, բարձրացրեց մեր տան ձեղնահարկը, թե` «Իմ վերջին կացարանն ուզում եմ իմ ձեռքով զարդարեմ»: Նրա արարքը չհասկանալով հասկացանք: Ամեն օր ձեղնահարկ բարձրանում, ինչ-որ բան էր բզբզում, հետո իջնում, դուռը հետևից կողպում, նստում էր բակում ու մտքերի մեջ խորասուզված ծխում էր: Վիճակը գնալով ծանրանում էր, մի օր էլ որոշեցինք Մոսկվա տանել. իր ցանկությունն էր` հարցուփորձով կարծես թե իր բժշկին գտել էր: Տարանք, բայց քաղցկեղ կոչված չարիքն արդեն չանչավորվել ու իր սև գործը հիմնավորապես արել էր. Մոսկվայից նրա դիակը բերեցինք: Ոնց որ կարգն է` առոք-փառոք թաղեցինք ու մոռացանք, որ նա իր դագաղը… Մի օր կինս ձեղնահարկից սարսափահար իջավ, թե`«Էդ անտերը կորցրեք, ուզում եք` ընկնավոր դառնա՞նք…»: Ես ու եղբայրս կացինը ձեռքներս ձեղնահարկ բարձրացանք: Դագաղը ջարդեցինք ու… մեր աչքերի առաջ տարաշխարհիկ ցոլանքով բացվեց աշխարհի ամենամութ գաղտնիքը. հատակի տախտակի և նրա վրա խնամքով հարմարեցված հավելյալ տախտակի արանքում փռված փայլուն շորի մեջ մի ամբողջ թագավորական կարողություն էր թաքցրած` հին ոսկեդրամներ, տարբեր չափսերի ոսկյա և ադամանդյա զարդեր… Ցուրտն ու խավարը մեր աչքերի առաջ միանգամից լուսավորվեց. մեզ սնուցող փակ ծորակը մեր ապշահար թմբիրի մեջ միանգամից բացվեց և կյանքում առաջին անգամ մեզ համար ստորությունից լույս ճառագեց: Այդ անսահման կարողության շնորհիվ մենք ոտքի կանգնեցինք. Մոսկվայում մեծ գործ դրեցինք, մեծ փողեր աշխատեցինք և հիմա, փառք Աստծո, մարդավայել կյանքով ապրում ենք: Ապրում և մեզ հետ մի քանի ազգական-բարեկամի էլ ենք ապրեցնում, փորձում ենք Աստծո աչքի առաջ ընչաքաղցության մեր տոհմական խարանից ձերբազատվել ու այս աշխարհից կուշտ աչքով գնալ: Եվ դրա համար էլ թեպետ ցավով եմ ասում, բայց ասում եմ` հայրս սրիկա էր, բայց մեր սրիկան էր, անկուշտ, ագահ, անհոգի` մեր սրիկա հայրը: Խմենք,- ասաց,- խմենք այն բոլոր մարդկանց կենացը, որոնց աչքը կուշտ է, որոնք ապրում են մեծարենցյան` «Տուր ինձի, Տեր, ուրախությունն անանձնական» լույսով, և ուրիշին կամենում եմ այն` ինչ որ կկամենային իրենց: Իրենք են Աստծո զավակները, և իրենք են Աստծո օրհնության մեջ ապրելու: Չես խոսում,- ասաց,- բայց գրող մարդ ես, պիտի որ ընկալես խոսքիս մեջ բնավորված ցավը, որ այս պահից սկսած նաև քոնը դարձավ»: «Ընկալելն այլ բան է,- ասացի,- ցավի ապրումը` մեկ այլ բան: Թեպետ ընկալելն էլ հեշտ չի…»: «Գիտե՞ս,- ասաց,- մարդուն միշտ էլ իր ագահությունն է կործանել: Ագահության մեր չափը, եթե անգամ մեզ հայտնի չի` Աստծուն հայտնի է. դատաստանը չի ուշացնում»:«Աստծո դատաստանը դեռ իր հերթին,- ասացի,- ուշ թե շուտ Աստծո դատաստանի առաջ բոլորս ենք կանգնելու, բայց հոգին Տիրոջը վերադարձնելու ճանապարհին գոնե պիտի արարման խորհուրդը չպղծվի»: «Ապրի արևդ,- ուսուցչապետի պես ինձ ոգևորեց,- դու ինձ ճիշտ հասկացար: Դե հիմա դու ասա՝ ես հասկանամ. կարիքի ճիրաններում մարմրող ժամանակներ էին, խավար ու ցուրտ էր, ապրողը երանի էր տալիս մեռնողին, մեռնողն ինչու՞ պիտի իր զավակների ապրելը չուզենար, եթե հոգեկան հիվանդ չէ՝ իր զավակների ապրելը չուզողը սրիկա չէ, բա ի՞նչ է…»: «Ապրողի ընչաքաղցությունը ձևացնենք թե ընկալում ենք, բայց մեռնողի ընչաքաղցությա՞նն ինչ անուն տանք»,- դեռ իմ մտքում տարակուսեցի ու այնուհետև բարձրաձայն ասացի. «Գուցե սատանա՞ն է իր պոչավոր ստերով մոլորեցրել և հավերժի ունայնության մեջ հեռանկարային գործարք առաջարկել, թե չէ՝ իր զավակներին կարիքի մեջ թողել՝ էդ հարստությունն իր հետ ու՞ր էր տանում»: «Չէ,- իմ խոսքի դեմը կտրուկ առավ,- էդ մեկը հաստատ չէ. ինքը սատանայից շուտ էր ծնվել ու պետք որ լիներ՝ ինքը կմոլորեցներ սատանային: Իմ պապերի ու էն խորը հեռվում մնացած նախապապերի արյան թանձրույթում գաղթի ճանապարհների ողբն ու մորմոքն էր քամված,- բարձրաձայն խորհելու պես արձանագրեց,- գուցե վերջին պահին մի բան փախցնելու, հետը տանելու գաղթականի արյու՞նն էր մեջը վերարթնացել»: Մյուս եղբայրը, որի անունը Հրաչ էր, առաջվա պես լռում ու կում-կում օղի էր խմում: Ես ասացի. «Ինքը անաստված ժամանակների ծնունդ էր, իր բաժին աստծուն չէր ճանաչում, իսկ Աստծուն չճանաչողի միտքը, ի վերջո, իր բնազդի մեջ է խճճվելու՝ բնազդի զորությունն իսկ չունենալով: Թե չէ՝ արագիլը որ արագիլ է, իր հրդեհված բնում ձագերի հետ վառվում ու չի թռչում, մարդն ինչպե՞ս կարող է իր ձագերին կրակը գցել ու գնալ»: Բաժակները նորից օղի լցրեց, ասաց. «Խմենք էն մարդկանց կենացը, ովքեր իրենց մեջ գոնե արագիլի բնազդի չափ զորություն ունեն…»:
Մենք երկար զրուցեցինք և մի հարմար պահի ես տեղիցս վեր կացա: Նա, որի անունը Հրաչ էր, ամբողջ ընթացքում ձայն չհանեց. Խմում ու ծխում էր: Ռուբենն ասաց. «Կներես, քեզ էլ մասնակից դարձրինք մեր խոսք ու զրույցին: Հայ ենք, չէ՞,- ասաց,- պիտի կիսվենք, որ թեթևանանք: Ներող կլինես»:
Ես նրանց մոտից հեռանալիս այնպիսի զգացողություն ունեի, թե անդրաշխարհի մղձավանջից ելել ու դեպի կյանք էի գնում: Մտքիս գալարը շիկացել ու ուղեղս այրում էր: Աստիճանաբար մտաթնջուկ դարձող իմ ծանր խոհի մեջ նրանց հոր ոչ մի կերպ չպարագծվող արարքն էր, որ կարծես ինձ չգոյության պատին էր դեմ արել: Ո՞րն էր այդ մարդու նմանօրինակ վարքի դրսևորման խթանիչը. միտքը հավերժության պատրանքո՞վ էր պարուրվել, ընչաքաղցության սևամաղձ ոգի՞ն էր ժանգափառ կապել սրտի վրա, արյան հիշողության մեջ քարանձավի խավարից պոկված ծվեննե՞ր էին արթնացել, թե՞ չկամությունն ինքնին կուրություն է: Աչքի կուրություն, կուրություն սրտի, կուրություն հոգու, որ մարդուն դարձնում է իր իսկ ագահության պատանդն ու գերին: Անդրաշխարհում ի՞նչ էր անելու այդ հարստությունը` սատանայի՞ն էր հմայելու, թե՞ Աստծուն էր ուզում կաշառել: Երկրային ոսկու փայլով ուզում էր երկնային փա՞ռք ձեռք բերել: Բայց փառքն, ախր, Աստծունն է ու միայն Աստծունը: Սատանան, որ մի ժամանակ սատանա չէր ու Աստծո Արուսյակ հրեշտակն էր, երկնքի հրեշտակների մեջ բարձր դիրք ու պատիվ ուներ: Փառքի ձգտումը կուրացրեց նրան, ուզեց հավասարվել Արարչին ու ըմբոստացավ նրա դեմ: Աստված պատժեց նրան ու վայր գցեց իր բարձրությունից: Բայց Սատանան չհանձնվեց, նենգությամբ շաղախված իր բոլոր հնարքները գործի դրեց` Աստծո արարածներին երկրի վրա մոլորեցնելու համար: Եվ ահա մոլորեցնում է: Աստծո լույսից հեռացածներին հեշտությամբ մոլորեցնում է: Ու մենք հաճախ մարդ լինելու վեհությունից հեռանում և տրվում ենք այդ մոլորության բնազդին: Սիրո ցնծությունը շրջանցում ու մերձավորին սիրելու Աստվածաշնչյան պատգամը չենք ընկալում, ատելության խմորն հունցում ու դառնում ենք մեր իսկ ատելության զոհը: Մեր աղքատությունը չէ` ուրիշի հարստությունն է մեզ տապալում, մեր տկարամտությունը չէ` ուրիշի հնարամտությունն է մեզ գետնում, մեր բթամտությունը չէ` ուրիշի հանճարեղությունն է մեզ սպանում, մեր անհաջողությունը չէ` ուրիշի հաջողությունն է մեզ հունից հանում, և մենք դառնում ենք հիվանդ ու պրկված նյարդերի կծիկ, վրեժի թույն` անդեմ թշնամու դեմ, կարկուտ ու սելավ` ուրիշի բերքն ու բարիքը ոչնչացնող, դրախտը մեր պատշգամբի մեկ հատիկ հիվանդ ծաղկով ենք պատկերացնում, և ծիածանի ճտվտուն կամարն անգամ մեզ մահվան տեսիլք է թվում, որովհետև այդ կամարը միայն մերը չի ու բոլորինն է: Եվ սա վաղնջական ժամանակներից մեր հոգու մեջ բույն դրած հիվանդություն է, որ ժամանակի ընթացքում թանձրացել ու փառի պես բռնել է մեր աչքերի դեմը: Եվ մենք հիմա փաստում ենք. չկամության ավերը առավել տապալող է հողմի ավերից. հողմավերի մղձավանջում «ցավդ տանեմ»-ի գուրգուրանքը հուսահատ աղետյալին անգամ կյանք է վերադարձնում, իսկ չկամության նետը խփում է մարդու ուղիղ սրտին, և լույսը վերափոխվում է մթության: Շեն ապատը դարձնում է անապատ, հայրենիքը` լոկ բառ` առանց անցյալի հպարտության, առանց ներկայի հանդեպ հավատի, առանց ապագայի խոստումի: Իսկ դա վերջի սկիզբն է: Սկիզբ` առանց թև ու փետուրի, առանց խենթության ու ճախրանքի: Իսկ անճախրանք կյանքը գետնասող զեռունների ճահիճն է, և այդ զեռունների հետ խառնված իր ողորմելի գոյությունն է քարշ տալիս չկամության, նախանձի, ագահության և ընչաքաղցության որդը: Եվ այս էլ հինգ հազար տարի, թե մի ամբողջ հավիտենություն` այդ որդը մեզ ուտում է, «Քոչարի» պարող ժողովրդի թևերի ամրակուռ շղթան կրծում, իրարից անջատում ու մեր միասնականության ոգին սպանում է: Այդպես եղավ և արդյունքում` մեր երկիրը փոքրացավ, փոքրացավ ու մնաց ծոցի մեջ պահելու չափ… Հիմա եկել է պահը, որ մենք մեզանից ավելի խոհեմ ու մեզանից իմաստուն լինենք, որ ծոցում պահելու չափ մեր երկիրը մեզանով ջերմանա ու մեզ ջերմացնի: Եկել է սեփական չկամության կազմաբանությունը փշրելու դժվարագույն պահը, ինքներս մեզ վեհացնելու, Աստծո և մարդկանց աչքին ինքներս մեզ պանծացնելու պահը, որովհետև դա և միայն դա է հոգու երանությունը, երկիրը երկիր և մարդուն մարդ պահելու երանությունը: Մենք ունե՞նք այդ խոհեմությունը, թե՞ այդ խոհեմությունը մեր մեջ արթնանում է միայն այն ժամանակ, երբ դանակը ոսկորին է հասնում: Աստված սեր է, և մարդ արարածն այդ սիրո մեջ է հունցված, բայց ահա այդ սիրուց փախչում և ագահության ու ընչաքաղցության, նախանձի ու չկամության դրոշն առած, մեկմեկու հրմշտելով, իրար ոտ գցելով վազում ենք ասես չգոյության փրփուրների վրայով: Բոլորս թագավոր ու թագավորացու ենք` ականջներս փակել ու միայն մեր ներսի ձայնն ենք լսում: Եվ չենք էլ ընկալում, որ, ի վերջո, հոգու երանությունն է լինելիության կայմը. երանի թե լսել կարողանայինք մեզանից խելացիներին, երանի թե իմաստունների վեհությունն ընկալել ու նրանց հանճարը փառաբանել կարողանայինք, երանի թե նորամանկան հետ բարուրվել ու ծերության հետ հաշտ լինել կարողանայինք, երանի թե ընկածին մեկնված ձեռք ու կանգնածին մաքրաջինջ բարև տալ կարողանայինք, երանի թե երկրային փառքի անցողիկությունն ու վախճանի անխուսափելիությունն ընկալեինք, երանի թե մեր ներսի չկամին մի քիչ վեհանձն դարձնել կարողանայինք, երանի թե մի քիչ Համո Սահյան լինեինք ու ասեինք` «Մի անգամ քեզ ծառ զգա կացինդ սրելուց առաջ», և վերջապես` երանի թե գոնե մեկ անգամ խոսքի կախարդանքով խենթանալու ցանկություն ունենայինք ու լսեինք մեզանից բեզարած մեծ սիրահարի` հիմա էլ երկնքից օդավորվող երկրային հորդորը.
Անգաճ արա, մա´տաղ իմ քիզ, մե քիչ կա´մաց գընա, գո´զալ.
Աշխարըս ու˚մն է մընացի, վուր ինձ ու քիզ մընա, գո´զալ…
Հին զրույց եմ անու՞մ` չգիտեմ, գիտեմ միայն, որ լավագույն նորը վաղուց մոռացված հինն է:
ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԽՃԱՆԿԱՐ
Լավ մարդ է, բայց իր օգուտն ու վնասը չի ջոկում, ձին քացի է տալիս նրան, եզը` հարու: Անխելք է, ձին պոզ չունի` կանգնիր առջևը, եզը քացի չունի` կանգնիր ետևը: Օրենք է, պիտի ենթարկվես:
Հր. Մաթևոսյան «Մեսրոպ»
Հին ծանոթներիցս մեկը, ապրելու հոգսի մեջ իմ ջլատվելը նկատելով, ինձ մտերմաբար կշտամբեց, ասաց. «Դիվանագետ չես, ախր հե˜չ դիվանագետ չես, ապրելու ձևը չգիտես. փոխանակ աշխատանք որոնես` արդարություն ես որոնում»: Ես փորձեցի իմանալ, թե ի՞նչ է հասկանում դիվանագետ ասելով, և նա մի երկար ու մանրամասն մշակած տեսություն զարգացրեց, որի էությունն այն էր, թե…
Ապրել կարողանալու այդ միգամած տեսությունը լսելուց հետո ես գլխի ընկա, որ դիվանագիտություն ասելով նա հասկանում էր շողոքորթություն, քծնանք, երեսպաշտություն, պատեհապաշտություն, պնակալեզություն, անհրաժեշտության դեպքում` դավաճանություն, փսլինքի մածուցիկությամբ շաղախված ճկունություն, կեղծավորություն, ստրկամտություն, ստորաքարշություն… Նրան ուշադիր լսելուց հետո ասացի. «Կանտը մի լավ խոսք ունի…»: Խոսքս կտրեց, ասաց. «Կանտն ու Հեգելը պատմության քունջերում մնացին, նրանց հանգիստ թող, դու քո ժամանակի հզորին որոնիր, որ բոլորովին էլ Կանտ ու Հեգել չէ, պարապ բաների մասին խոսող ու անիմաստ երազող չէ, չեղած տեղից փող սարքող ու կյանքը շենացնող է: Որոնիր նրան, կառչիր նրա մեջքամկանից ու դարձիր նրա ստվերը, որ գոնե այդ ստվերի զորությամբ ոտքիդ տակի հողը չկորցնես: Գիտես,- ասաց,- ամեն մի ժամանակ իր տրամաբանությունն ունի. միջնադարյան մտածողության թմբիրում բնավորվելն ու երազելը վաղուց արդեն հոգնածի զբաղմունք է, հիմա ապրել կարողանալու ժամանակն է: Քո ամենամեծ վրիպումն էլ հենց այն է, որ դու քո ժամանակի մեջ չես, քո ժամանակի մեջ ապրելով` ուրիշ ժամանակների մեջ ես արժեքներ որոնում»: «Բայց,- ասացի,- ճշմարտությունն իմ ժամանակի մեջ էլ է ճշմարտություն, Ջորդանո Բրունոյի ժամանակի մեջ էլ. ես պարզապես ճշմարտությանն եմ տեր կանգնում, որը բոլոր ժամանակներինն է»: «Ճշմարտությունները նույնն են,- ասաց,- այդ ճշմարտություններին տեր կանգնելու սկզբունքներն են տարբեր. առանց Ջորդանո Բրունոյի պնդումների էլ երկիրը իր առանցքի ու արեգակի շուրջ խելոք պտտվում է, ուրիշներն էլ գիտեին, որ երկիրը իր առանցքի ու արեգակի շուրջ պտտվում է, բայց չէին ասում, կամ հրաժարվում էին ասածներից` հերն էլ անիծած, թե չի պտտվում, գիտեին, որ այդ ճշմարտությունը իրենց ժամանակի համար թունավոր ճշմարտություն էր, դրա համար էլ նրանք ապրեցին ու կյանքը վայելեցին. Գալիլեո Գալիլեյը քեզ օրինակ. իսկ Ջորդանո Բրունոյին խարույկի վրա այրեցին: Դրա համար էլ քեզ ասում եմ` փոխանակ աշխատանք որոնես` արդարություն ու ճշմարտություն ես որոնում` սև գայլը սև հերկի մեջ: Հետն էլ` գիշերով»: «Չկա,- ասացի,- էդ քո ասած աշխատանքը չկա, նե՛տու»: «Ճարի,- ասաց պայթող պղպջակի պես,- մարդ մեջ գցի, խնդրի, աղաչի, ոտքերն ընկի, խնդրելն ամոթ չէ, ապրել չկարողանալն է ամոթ: Հիշիր, որ նրանք էլ մեկ ուրիշին են խնդրել, աղաչել, ոտքերն ընկել, որովհետև հասկացել են, որ մարդը մարդով է մարդ: Իսկ դու… Համ ուզում ես գործ ունենալ, մարդավայել ապրել, համ էլ` քո արժանապատվության կեղևի մեջ մնալ: Չոր ու մաքուր խիղճ: Ապահով ու երանելի: Չի լինի: Էդպես չի լինի: Արժանապատվության մասին քո պատկերացումը հնացել է, բորբոսնել: Համը կորցրած ծամոն է դարձել, որ դու դեռ համառորեն ծամում ես: Ախր հասկացիր` հիմա լրջության ժամանակներ չեն, հիմա տաշի-տուշիի ժամանակներ են, ճշմարտության քո հնացած թիկնոցը դեն գցիր ու դեպի վայելքը գնա. էսօր ծափ ու ծիծաղ է, վաղը` հող ու խավար: Մի թիզ կյանք է, ինչո՞ւ ես փոշիացնում: Հարևանուհիս մի օր,- հիշեց ու պատմելու երանությանը տրվեց նա,- իր շշմած ու կյանքում իր տեղը չգտած աղջկա վրա ջղայնացել ու բարձրաձայն խրատում էր. «Կանչում են` գնա, տալիս են` վերցրու, ուզում են` տուր. քրքրված լաթերի մեջ թագուհու երազանքով չեն ապրում, այ աղջի˜…»: «Որևէ կուսակցության մեջ կա՞ս,- ասացի,- որևէ գաղափարախոսության հետնո՞րդ ես»: «Կարևոր չի,- ասաց,- կարևորն այն է, որ եթե պիտի որևէ կուսակցության մեջ լինեմ, ուրեմն կլինեմ այն կուսակցության մեջ, որը վերջնական խոսքի իրավունքը սեփականաշնորհել է, ու իր կուսակցին առաջ տանելու թափ ունի»:
Թեպետ տարիքով երիտասարդ չէր, բայց նորօրյա կոմսոմոլին վայել նրա տրամաբանությունն ինձ զարմացնում էր: Նրա տրամաբանության խաղին տրվելու գայթակղությանը չդիմանալով, հարցրի. «Բայց ախր այսօր մի կուսակցությունն է կառավար, վաղը մեկ ուրիշը կլինի, դու քո վարքը ինչպե՞ս ես ուղղորդելու մեկից մյուսը»: «Ահա հենց այդտեղ էլ,- ոգևորվեց նա,- օգնության է հասնում իմ ասած նորին մեծություն դիվանագիտությունը. ես «սահուն քայլերով աննշմար» անցում եմ կատարում մեկից մյուսը, որովհետև ապրելու բնազդը մեջս արթուն է, գիտեմ որ մարդը պիտի հարմարվի կյանքին, ոչ թե կյանքը` մարդուն: Թումանյանի խոսքը հիշո՞ւմ ես,- ասաց,- կուսակցության մասին խոսելիս, ասում է. «Ես ինքս անցել եմ գրեթե բոլոր կուսակցությունների միջից, և չեմ կարողացել մերվել, ձուլվել ոչ մեկի հետ»: «Հիշում եմ,- ասացի,- բայց արի մենք մեր փորացավը նրա գլխացավի հետ չշփոթենք: Նա մտքի ու հոգսի այլ չափման մեջ էր և այդ խոսքն ասելու իրավունքը միայն նա ուներ: Այնպես որ` եթե պիտի Թումանյանին հիշենք ավելի լավ կլինի հիշենք նրա մեկ այլ խոսքը`«Երբ գաղափարը չի մտնում գլխի մեջ, գլուխն է մտնում գաղափարի մեջ»: Եվ սա հանճարի փորձն ու իմաստությունն է, հայի հին ու նոր ցավը, որ աղետի պես պատուհասվում ու մեր հոգու բույնն ավերում է. գաղափարը փորփրում ես` դատարկ գլուխներ են դուրս գալիս…»: «Չգիտեմ,- ասաց,- ես մի բան գիտեմ, որ գաղափարը որովայնի ենթական է, հպատակ ծառան, ոնց որ` մարդն ու ստվերը… Եվ ամենամեծ աղետը ապրել չկարողանալու թևաթափությունն է, մնացածը ծակ փիլիսոփայություն է: Քեզ զարմացնեմ ու հավելեմ նաև` ինձ համար ընտանիք պահող մարմնավաճառը, անգործ թափառող ու արժանապատվության դրոշ ծածանող հպարտ մոլորյալից գերադասելի է: Սա քարանձավի և այսօրվա գոյության կռվում թրծված մարդու սթափ գնահատականն է իր դավանած արժեքային համակարգի, մարդ, որ ցեխաջրի մեջ լողացող գոմշացուլին բաց ծովի մաքուր երանություն չի քարոզում, որովհետև գիտակցում է, որ գոմշացուլի համար երանելին ցեխաջուրն է: Ահա և քեզ գոյության կռվի բանաձև` քարանձավում լինի, թե ոսկեզօծ դահլիճում` աչքդ համեղ պատառի վրա պահիր, բախտդ տուր համընթաց քամիներին և խփիր ու տար քո չափաբաժինը` որտեղ կտրվի կապը…»:
Եթե ասեմ, թե նրա խոսքը ինձ համար անսպասելի էր` սխալ կլինի, որովհետև այսօր տարածված կարծիք կա` ճիշտը նա է, ով կարողանում է ընտանիք պահել: Ընտանիք պահելն, իհարկե, սուրբ պարտականություն է, բայց ի՞նչ ճանապարհով` քչերին է հետաքրքրում: Եվ հենց այդ պատճառով էլ երբեմն ցինիզմը հասնում է իր գագաթնակետին` X ընկերությունում աշխատելու համար պահանջվում է աղջիկ` 18-19 տարեկան, անգլերենի ու համակարգչի գերազանց իմացությամբ, ճերմակամաշկ, բոյը 170 սմ-ից ոչ պակաս, սրունքները երկար, կրծքերը ձիգ, շրթունքները… Կարծես թե ես էլ չափն անցա, որովհետև խոսքն իմ ներսում աստիճանաբար ջղայնության վերածվեց, իսկ ջղայնությունը ներփակ եռացող թույն է, որ նախևառաջ քեզ է թունավորում: Եվ այսպես` թունավորվում ու թունավորում ենք: Իսկ Աստծո պարգև սերն անցնում է մեր կողքով: Ծառի բողբոջելու հրաշքը չնկատելով` քյաբաբի բույրով ենք խենթանում, ձիերի երամակի սլացքը չնկատելով` ջիպերի շարժիչների հզորությամբ ենք ոգևորվում, սերը փետրավորում, ջրիկացնում ու ծափ ենք տալիս` կեցցե XXI դարը, կեցցե մեր անվարտիք ապագան…
Դեռ երեկ, հայրս լուսաբացին գյուղ էր իջնում ու առաջին հանդիպած համագյուղացուն տուն էր հրավիրում, որ գործի գնալուց առաջ, իրար հետ մի պատառ հաց կտրեին, բաժակ բարձրացնեին` օրվա խորհրդի ու աշխարհի խաղաղության կենացը… Իսկ այսօր` իմ ընտանիքում խաղաղություն լինի, ջհանդամին թե պատերազմ չի լինի… Եվ խինդն ու մորմոքը շուլալվում, խառնվում են իրար ու ասես կախվում են ամպի հոնքից` Տեր Աստված, զանազանելու արվեստը մեղավորներիս տուր, որ էս լուսավոր աշխարհում չխարխափենք խավարի մեջ: Բայց ո՞րն է այդ արվեստը, երբ սպիտակին սև ասող «հավատավորների» խմբի մեջ դու արդեն սպիտակ ագռավ ես, որովհետև հանդգնում ես սպիտակին սպիտակ ասել: Մի ամբողջ խմբի կողմից փայլեցված «ճշմարտություն» ու մեկ անուղղելի համառություն` թագավորը մերկ է: Թագավո՞րն է մերկ, թե՞ ճշմարտությունը: «Ճիշտ» մարդկանց երթ ու կյանքի լուսանցքում հայտնված մեկ վիպակ: Պղնձի ճկունությունն անտեսող ու պողպատի չորության մեջ բնավորված խոյահար գոյություն: Այլ բնորոշումով` մարդ, որ դիվանագիտությունից զուրկ է, բոբիկ: Մարդ, որ արևածագին երկնքին է նայում, մայրամուտին երկնքին է նայում, փոխանակ ոտքերի տակ` գետնին նայի, որ հարթ տեղում հանկարծ անակնկալ չգայթի: Օրնիբուն երկնքին է նայում, իսկ այդ ընթացքում` «Ջրերը ուրախ` գալիս են, գնում…»: Ու պայթող զառանցանքը բռնում է պայթող բողբոջի դեմը. շողոքորթությունը նույնացվում է սիրո հետ, նվիրաբերվելը` մարմնավաճառության հետ, աղոթքը` քծնանքի հետ, հետնախորշերում պղպջակվող անառակությունը` բարեգործության հետ… «Թյո˜ւ,- կասեր բարեպաշտ հալիվորը,- զզվեցի…»: Ու կավելացներ` «Տեր Աստված, մի տանիր զմեզ ի փորձություն, այլ փրկեա զմեզ ի չարէ…»:
«Խոսքիդ մեջ մեղք կա,- ասացի իմ հին ծանոթին,- երևում է երկնքին քիչ ես նայում»: Քմծիծաղեց, ասաց. «Երկնքին նայողներն հիմա շատացել են, դրա համար էլ կյանքը դժվարացել է: Ես գերադասում եմ գետնին նայել, որովհետև իմ գտածն ու կորցրածը գետնի վրա են: Իմ ապրած կյանքում ես մի բան լավ եմ հասկացել. գետի ջրերին նայողին` գետը կտանի, անդունդի երախին նայողին` անդունդը կտանի, երկնքին նայողին` երկինքը կտանի…»: «Գետնին նայողն էլ` գետինը կմտնի,- կատակի հանգույն հավելեցի ես,- ու երկնքի լույսից փայ չի ունենա»: «Ի˜,- դեմքը դարձավ հիասթափության դիմակ: – Դու քո Աստծուն աղոթիր,- ասաց,- ես` իմ պետին, տեսնենք` որի՞ս գտածն է ավելի արժեքավոր լինելու…»:
Ես մի պահ պապանձվեցի: Այդ բութ ու անսիրտ հաշվարկի թափը իմ մտքի դեմն առավ: Ինձ թվաց, թե հոգեսպանության անարյուն արարողության եմ վկա լինում: Մեր արանքում մի տգեղ ու անանուն տրամաբանություն էր հյուսվում, քարանձավային մեղքի ինչ-որ տապալող-վայրագ ալիք էր պտտվում` կայծակի շեղբով, և ես պարզորոշ զգացի, թե ինչպես է ոսկրածուծը սառում ողնաշարիս ակոսում: Քունքերս սկսեցին տաքանալ: Ապշանքի թմբիրն ինձ պատել էր: Ապշանքից զատ` նաև վիրավորանքն էր ինձ գետնում. դեռ մղձավանջի օրորոցից ապրելու ոգին սանձած մերօրյա մանկուրդը ինձ Աստծուց օտարում ու դեպի անապատների ամայությունն էր քշում, և սատանաների ու խորշակների հետ պար բռնած` ինձ իմ հոգու մեջ խարկում էր, արյունն իմ երակներում ցամաքեցնում, հիշողությանս ցավն ու խինդը մարում, ու մարմինս շների առաջն էր գցում: Ու ինքն էր մնում տեր ու տիրական. ինքը մտրակավոր վարժապետ, ու իմ բաց ջանը իր մտրակի տակ ներքաշելու իրավունքն ինքն էր սահմանում: Եվ մորեխապարսի բնազդով լույսի դեմը բռնում ու խավարասերի բնազդն էր փառաբանում: Կուզեի խլության պատնեշ լիներ իմ ու նրա արանքում, որ այլևս նրան չլսեի, կուզեի կուրության մշուշը վարագույր կապեր իմ ու նրա իրականության միջև, որ այլևս նրան չտեսնեի, որովհետև չարաղետ մի տագնապ իմ աչքի առաջ ոչինչն էր պաճուճավորում, ու ես այդ ոչնչի առաջ դառնում էի փալասե տիկնիկ… Եվ միտքս դառնում էր խրտնած նժույգ. ու՞ր է տանում մեզ այս չարչիաբարո վարքը, ե՞րբ է կշտանալու որովայնի խորքից նայող այս անհագ աչքը, ի՞նչ շաղախով է շաղախվելու մեր լինելիության պատը` անցեմենտ ավազո՞վ, թե՞ պետերին քծնելով… Տեր Աստված, այս ի՞նչ աճպարարությամբ մեր կյանքից չքացան ու բառարանների փոշոտ էջերում կորան սեր, հարգանք, ամոթ, արժանապատվություն, ինքնասիրություն, հպարտություն, նամուս… բառերը: Ինչու՞ այսպես հեշտ որբացանք մեր մեծերից, մեր իմաստուններից, մեր նահապետներից, որոնց տեսնելն իսկ երանություն էր, լսելն իսկ` հոգու ցնծություն էր: Նրանց ձեռքին էր մեր արժանապատիվ ընթացքի դրոշը, նրանց մտքում էր մեր հոգսը թեթևացնելու ջանքը. թիկունքներին նայում ու ապահովության ծիածանի տակ երազում էինք: Բայց թիկունքները հիշողություն դարձան, ու առնետները խուժեցին մառան, ու մորեխն աղաց ցորենի արտը, ու գրիչն ընկավ գրողի ձեռքից, ու Աստծո բարևի վրա անգամ հաշվիչ դրվեց… Եվ ասպարեզը համբակներին մնաց…
Ես նրանից փախա, ինչպես որ հնում բծավոր տիֆով հիվանդից էին փախչում: Շարունակությունը հուշի մի ծվեն էր, որ կարծես մասրենու թփից պոկվեց ու իմ մանկության հեքիաթի պես կախվեց օդում…
Երեխա էի, երազանքի արբունքի մեջ կյանքն ինձ շքեղ հորինվածք էր թվում, խնջույքի բացված սեղան, որ ինքնիրեն ու առանց ջանքի էր մատուցվելու, և մի օր հայրս մտքիս տարուբեր ընթացքի դեմն առավ` «Ուզում ես լա՞վ ապրել,- ասաց,- թե` ճիշտ ապրել»: Եվ դա հալած արճիճի կաթոց էր իմ խակ ուղեղին, որ տպվեց ու մնաց: Ջրեր հոսեցին, անցնող օրերի մեջ ես դեպի վայելքը գնացի` ճիշտը կորցրի, դեպի ճիշտը գնացի` վայելքի արահետներն իմ առջև մամռակալեցին: Փոխարենը ընկալումն իմ մեջ հստակվեց. քո հիշողության մեջ արթուն կաց ու այլոց հիշողությունը մի պղտորի: Եվ վերջի մասին մի մտածի. լավ, թե ճիշտ` ապրած կյանքիդ ծրարը վերջում Աստված ինքը կբացի:
ԵՎ ՄՈՒՏՔԻ ՈՒ ԵԼՔԻ ԴՌՆԵՐԸ ՓՈԽԵՑԻՆ ՏԵՂԵՐԸ
Դուք ինձ չե՞ք ասի, որբացած բներ
Ի՞նչ էին խոսում իրար ականջի
Արագիլները չվելուց առաջ:
-Տառապում էին:
Համո Սահյան
Անակնկալ հնչած հեռախոսազանգը ինձ իմ ընկերոջ տուն տարավ: Նա տանը մենակ էր. ծխախոտը մատների արանքում, սուրճի բաժակը դեմը, հայացքը անորոշ հեռուներին` արձանի կերպի մեջ անշարժացել, նայում էր: Իսկը Ռոդենի` «Մտածող մարդը»: «Նստիր,- ասաց ու արտաբերեց հայի հերթապահ և ամենաանհեթեթ բառակապակցությունը.- Ի՞նչ կա, չկա»: «Դու պիտի ասես»,- դեռ հեռախոսազանգի խերհրդավոր մշուշում` դեպի բազկաթոռը գնացի ես: Եվ նա` Հայաստան աշխարհի նվիրյալ զավակներից մեկը, Արցախյան պատերազմի մասնակիցն ու հաղթողը, հրաշալի գրողն ու մտավորականը, հայ մարդու արժանապատվության, հայոց հող ու ջրի և Արարատի վեհության մշտապայծառ գիժը, ոտից գլուխ հայն ու հայորդին, ով երեխայի պես հրճվում էր հայի գրանցած ամենաչնչին հաջողությունից անգամ, ով մեկ տասնյակից ավելի հոդվածներ էր գրել պանդխտություն կոչված տնաքանդության մասին, ինձ համար շատ անակնկալ ու անսպասելի, մի տեսակ հաշտվածի հանգստությամբ ասաց. «Հայաստանից գնում եմ…»: «Ու՞ր ,- զարմանքի առաջին ալիքով արտաբերեցի ես,- ու՞ր ես գնում»: Նա սուրճից կում արեց ու խոսեց դանդաղ` որոշում կայացրած մարդու վճռականությամբ և մեր միջև ուրվագծվեց ու հյուսվեց հայ մարդու պանդխտության մշտնջենական առասպելը…
Ասացի. «Բայց ինչու՞ այսպես հանկարծ, դու ախր…»: «Հանկա՞րծ,- իմ անտեղյակությունն ասես զարմանքի դիմակ դարձավ դեմքին,- հանկարծ կայծակն է խփում մենավոր ծառին, հանկարծ մարդն է մահանում` միտքը սարի բարձունքին, բայց որոշումը, այն էլ` ճակատագրական, հանկարծ չի լինում»: «Դու ուժեղ տղա ես,-ասացի,-դու այդքան հեշտ որոշում չէիր կայացնի»: «Ես ուժեղ եմ իմ հողն ու պատիվը պղծող օտարի դեմ,- ասաց,- ես իմ ազգի մեջ թույլ եմ, երեխայի պես խոցելի, իսկ խոցելիությունը թիրախի ճակատագիրն է»: Ասացի. «Երկրի աղը նրա համար է, որ երկրի համը տեղը բերի. ասենք թե` սեղանն առատ, բայց աղը քիչ, հետո՞…»: Ասաց. «Այնտեղ, որտեղ ես չեմ կարող ինչ-որ բան փոխել ու ինչ-որ մեկին օգնել, ուրեմն ես այնտեղ ավելորդ եմ, թեկուզ իմ հայրական տանը: Գիտես,- ասաց,- արդեն երկար ժամանակ է ականջներիս մեջ մեղվափեթակի խուլ գվվոց է. մեղուն կա` փեթակը չկա, մեղուն այստեղ է` ծաղիկն ու նեկտարը օտարի հողում, ու մեղուն շփոթված է. փեթակի մեջ մնա ու հույսի թևերի՞ն հոգին ավանդի, թե՞ նեկտարի բույրը բռնած` օտար ծաղկահովիտներ թռչի: Ես արեցի այն` ինչ կարող էի. հող ու հայրենիքի պաշտպանը եղա, գիր ու գրականության պաշտպանը եղա, որբի ու կարիքավորի պաշտպանը եղա ու հիմա… ես եմ անպաշտպան, մեջս կյանք ու կրակ չկա, հույս ու հավատ չկա, ասես ապրում եմ օտար մեկի մարմնի մեջ, անուրվագիծ տեսիլքներում աննպատակ մաքառելով: Զարմանալի բան է,-ասաց,- հեռվից նայում ես` քոնն են, քո միսուարյունն են, մոտենում ես` սառն են, օտար են: Եվ դու հայտնվում ես քո ապրած ժամանակի լուսանցքից դուրս, իսկ այդ ժամանակը լցված է քեզ համար անծանոթ մարդկանցով, ներմուծված ու անճանաչելի հիբրիդներով, որոնք քո տեսակը վաղուց մերժել ու վրադ տապանաքար են քաշել:
Հեռախոսազանգի խորհրդավոր գաղտնիքն ինձ համար շերտ առ շերտ բացապարզվում էր. ավերումի որդն ուրեմն նրա մեջ վաղուց է բնավորված եղել, որ ներսից կրծել ու կերել է նրա արժանապատվությունն ու ինքնությունը: Նա հեշտ ճկվողներից չէր, ամեն նվագի տակ պարող և ամեն պարողի ծափ տվող տեսակ չէր, արժանապատվության իր նշաձողով ու չափուկշռով`հոգեպահուստ հայ էր, մեր մի բուռ ազգի համար թանկ խնայողություն, որի վրա պիտի որ դողային, որին պիտի որ մեծարեին ու փայփայեին, բայց ահա թացուչորի համատարած շփոթի մեջ մոռացությունն ու անտարբերությունը քամահրանքին խառնվել ու բորբոս էին կապել նրա կենսագրության վրա, և նա տրվել էր օտար քամիների բնազդին: Եվ մուտքի ու ելքի դռները փոխել էին տեղերը:
Նա խոսում էր ու նրա խոսքն ասես ցավի զնգոցով արձագանքվում էր իմ մեջ: Անկեղծանամ` նրա որոշման մեջ ինչ-որ չարագուշակ, ավարտի ամփոփումը պարագծող ինչ-որ երանգ էի տեսնում: Մտածում էի. այս ի՞նչ կատարվեց մեզ հետ. առաջին քրիստոնյա ազգն ենք, գիտենք ու դեռ ուրիշին էլ սովորեցնում ենք, որ Աստված սեր է, բայց ինչու՞ է գնալով սերը պակասում մեր մեջ, ինչու՞ ենք սիրառատ դառնում միայն իրար կորցնելուց հետո: Մեր կողքին քայլող արժանավորին շրջանցում ու օտարի յոթ պորտի խորքում հայի արյան հետք ենք որոնում: Շրջվենք դեպի մեր պատմության արձանագրածն ու մեր հերթին հավելենք` հերիք չի, որ օտարն է մեր վրա դարեր շարունակ ատամ սրել, մենք էլ մեր հերթին, խաղաղ ժամանակների նեղլիկ արահետներում, մեր մանր հաշիվների ծանծաղուտներում, իրար չենք խնայել ու հալածել ենք. հատկապես մեր մեծերին, տաղանդավորներին ու հանճարներին…
Մտքի մրցության ասպարեզներում աշխարհի հզոր ուղեղների նկատմամբ հաղթանակներ տարած մեր մեծ իմաստասերը` Դավիթ Անհաղթը, իր հարազատ Հայաստանում, իր ազգի մանրուքների կողմից արհամարվեց, հալածվեց ու վերջը ստիպված եղավ հեռանալ երկրից: Եվ իր մահկանացուն կնքեց օտարի հողում. նա իր երկրում իր հոգու մեջ դիմադրություն չուներ, ատելություն ու չարություն չուներ, դրա համար էլ զոհը ինքն էր լինելու: Ու եղավ:
Բայց եկեք հեռավորներին հեռվում թողնենք ու մեր օրերը գանք. Սերգեյ Մերգելյան պայծառ ուղեղով մաթեմատիկոսը, ով ուսանողական նստարանից դեռ նոր կտրված ատենախոսություն պաշտպանեց ու միանգամից գիտությունների դոկտորի կոչում ստացավ, ով միակ հայ մաթեմատիկոսն է, ում անունով մաթեմատիկայի բնագավառում հնչեղ հպարտություն կա` Մերգելյանի թեորեմա, ով իր մտքի անկասելի երթում ամեն մի արժանապատիվ հայի շողշողուն պարծանքն էր, Ամերիկայի անհայտ հեռուներում մահացավ մի տեսակ լուռ առանձնության մեջ, աննկատ, մոռացված, և իր հայրենիքում նրա անվանն ու հեղինակությանը վայել մի ամփոփ ու երախտիքով լեցուն խոսք անգամ չլսեցինք:
Ես ընդամենը երկուսին հիշատակեցի, իսկ դուք վերցրեք մեր մեծերից յուրաքանչյուրին ու խորամուխ եղեք նրա կենսագրության մանրամասներին` ծայրից ծայր հալածանք…
Մի ամպամած, թախծոտ մի օր ես մենակ շրջում էի Կոմիտասի անվան պանթեոնում և հանկարծ իմ մեջ անակնկալ ծնված մտքից սարսափեցի. դեռ երեկ կյանքից հեռացած մեր մեծերի մեջ էինք ամենամեծին ընտրում պանթեոնում հուղարկավորելու համար, այսօր փոքրերի մեջ ենք ամենամեծին ընտրում և վախենում եմ (Աստված մի արասցե) վաղը փոքրերի մեջ այդ մեկն էլ չգտնվի, իսկ եթե գտնվի էլ` այդ մեկն էլ օտարի հողում փոքրերի կողքին թաղվի…
Եկեք իրար ճիշտ հասկանանք. ես չեմ ասում` մեծերին գլխներիս դրած ման տանք (թեպետ վատ չէր լինի. մի քիչ էլ մենք կիմաստնանայինք), ես ասում եմ` եկեք գոնե փոքրերին գլխներիս վրայից իջեցնենք, որ ուղեղներս չցամաքի:
Ճշմարիտ է ասված` դուք տաղանդավորներին տեր կանգնեք, անտաղանդները իրենց տեղը կգտնեն` մեծերին ոտնատակ տալով ու ստորացնելով:
Վերջերս ակամայից մի զրույցի ունկնդիրը եղա. երթուղային տաքսու մեջ երկու կին իրենց երեխաների ապագաների մասին էին խոսում: Մեկը պարծեցավ. «Աղջիկս համալսարանը կարմիր դիպլոմով ավարտեց, մի քանի լեզու գիտի, գեղեցկուհի է, ուղղակի հրաշք»: Զրուցակիցը հարցրեց. «Բա ի՞նչ է անելու»: «Գնալու է արտասհաման,-ասաց,- էս երկրում մնա, որ ի՞նչ անի»: Ու ես մեկ անգամ ևս ցավով ընկալեցի, որ մեր երկիրը գնալով մեզ համար դառնում է «էս երկիր»: Այսինքն հրաշքն այլևս «էս երկրի» համար չի, հրաշքը գնում է ու մնում է գետնաքարշ հաշիվը, փողի գայթակղությամբ զարկվածների անհանգրվան մրցավազքը, տուրևառի քարանձավային մղումը… Իսկ այդ ընթացքում մեր հրաշքը օտարի հողում հրաշքներ է գործում, օտարի միտքն է փայլեցնում, իսկ մեր միտքը չուլանը գցած գործիքի պես ժանգոտվում է: Հինգ հազար տարի է մեր աղբյուրի զուլալ ջուրը հոսում ու մեր երկրում մի տեղ չի լճանում, գնում օտարի հողն է շենացնում: «Երկիրը ուսյալ զավակին է փայփայում մոր պես»,- ասել է աշուղը ու մենք հպարտությամբ համաձայնվել ենք նրա հետը, բայց ու՞ր է հիմա մեր ուսյալը, մեր լավը, մեր ընտիրն ու խելացին: Ինչու՞ հանկարծ նրանց մասին մոռացանք ու թողեցինք բախտի քմահաճույքին: Մենք ի՞նչ ենք հասկանում երկիր, պետություն, հայրենիք ասելով` մեզ միևնույն նպատակի շուրջը հավաքող ամրակուռ բազու՞կ, քարտեզով վավերացված աշխարհագրական տարա՞ծք, անհագուրդ մարմաջով օծված խրախճանքների հավաքատեղի՞, դղյակների պատուհաններից նայող պարապ աչքի հետաքրքրասիրությու՞ն, հույսի ծվենը աչքերի մեջ ցամաքած տատիկի մոլորությու՞ն, թե՞… Իսկ ու՞ր մնաց լույսի ջահը ձեռքին վազող խարտյաշ պատանին, որտե՞ղ փնտրենք նրան, ո՞րն է նրա տեղը, թե՞ նա առհասարակ տեղ չունի մեր մեջ: Երբևիցե փորձե՞լ ենք հուսահատվածների տան պատուհանից նայել աշխարհին, թե՞ մտածում ենք, որ ամեն մարդ իր կյանքն է ապրում, ուրեմն թող իր յուղով էլ տապակվի: Ախր մեր լինելիության, մեր հավատամքի, մեր խղճի ու հոգու ծառն է չորանում, իսկ մենք միասին նստած ենք ծառի ճյուղին: Գրեցի այս տողն ու ականջներիս մեջ շառաչյուն զնգոցով առակի խոսքն արձագանքվեց` խրախճանքի սեղանից.
Չորանում է` չորանա,
Ինձ ի՞նչ օգուտ` զորանա,
Միայն կաղին ունենամ,
Ուտեմ, պառկեմ, գիրանամ:
«Իսկ այդ ընթացքում թռչունները չվում են»,- իր լռության խորքից արձագանքեց իմ ընթերցողը: «Թռչունները չվում են ու ամեն մի թռչունից արնոտ մի փետուր է մնում,-ընթերցողի խոսքին արձագանքեց իմ գրող ընկերը: – Չվող թռչունին իր թողած արնոտ փետուրի մեջ որոնեք»:
ՀԱՐՄԱՐՎՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ` ՈՐՊԵՍ ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ԿԵՐՊ
Օ, ու՞ր եք, աստղեր, արևներ,
Իջնում է ազգիս երեկոն…
Եղիշե Չարենց
Աշխարհի մութուլույսի վերծանման տքնանքում կյանքը մաշած մեծ իմաստասերը՝ Էմանուել Կանտը, մտասևեռման ինչ-որ մի պահի, իր խոհն ամփոփել, արձանագրել է. «Աշխարհն անճանաչելի է»: Կանտի ասածն ընդունենք ի գիտություն ու մեր հերթին հավելենք. «Իսկ մա՞րդը»: Հավերժ երազող, թե հաշվենկատ պատեհապաշտ, խաչապաշտը խաչագողի հետ շփոթող տհաս, թե լուցկու լույսի ու մոմի լույսի արանքում մոլորված համբակ, տգիտության մտրակով հողմ ու տարերք սանձող պնակալեզ, թե իր խելքի ձեռքը կրակն ընկած ջրատար` մարդը լինելիության բավիղներում իր վարք ու բնույթով մի՞շտ է ընկալելի, նրա երևակայության ու ախորժակի սահմանները մի՞շտ են չափագծված ավարտուն, թե՞ մարդու հոգու ծալքերում բնավորված գաղտնիքը միայն Աստծուն է տեսանելի…
…Նույն աստղի տակ ծնված տղերք էինք, ուսանողական մեր տաքուպաղ առօրյայում յոթ գույնանի երազանք ունեինք. երկիր ունենայինք անկախ` գերբը ճակատին, փողփողացող դրոշը աշխարհին ի տես, արևմուտքը կապեինք արևելքի հետ, հյուսիսը` հարավի, ոտքներս աշխարհի երկու բևեռների ու մտքներս աշխարհի կենտրոնի վրա ծանրանար, մենք փռշտայինք` աշխարհն ասեր` առողջություն, աշխարհը փռշտար` աշխարհն ասեր` ներողություն, դրախտի դարպասների բանալիները մեր գրպանում, ու դժոխքի ուղեգիրն այլոց համար մենք գրեինք… Ու մենք հպարտ: Ու մենք ուժեղ: Ու մեր աչքը օտար գայթակղություններից կտրված: Բայց մեր երազանքը անթև, անփետուր էր, համայնավար երկրի կափարիչը պինդ էր նստած մեր երազանքի վրա, և ուսանողական նստարանից երբ որ կտրվեցինք-բաժանվեցինք, դեռ այն ռոմանտիկ երազողներն էինք: Այնինչ մեր միջի ճարպիկը երազանքի յոթ գույնից իրեն անհրաժեշտ մեկ գույնը վաղուց էր ընտրել: Բայց ձևացնում էր, թե ինքն էլ է մեր տեսակը: Խաղում էր ու լավ էր խաղում: Իր ջահել թափի մեջ վարպետորեն էր խաղում: Ես այսօր այդ մեկին դարձյալ ու նորեն հիշել էի: Եվ հանկարծակի հանդիպեցի… Աբովյան փողոցով ես իջնում էի, ինքը` բարձրանում: Առհասարակ նա միշտ էր բարձրանում, իջնելիս անգամ թվում էր, թե բարձրանում է: Բնազդի նման հետը ծնված տաղանդ էր` բարձրանալու տաղանդը: Համայնավար երկրում անշեղորեն էր բարձրանում, ժամանակափոխության թնջուկում` տեղ-տեղ շեղված, վաղը… Վաղուց չէինք տեսնվել, զրույցի բռնվեցինք:
Ուսանողական տարիներ կոչված հեքիաթից երեկ չէ որ բաժանվել էինք, բայց նա դեռ ուսանողի պես թարմ էր ու ուսանողի պես ջահել, առանց նախապաշարմունքների ապրած, թափ ու եռանդի մեջ սթափ… Եվրոպացի պարոններին վայել կոստյումը մազը մազին վրան ճիշտ նստած, փողկապը ձիգ ու կոստյումի հետ ժպտաշուրթ հաշտ, կոշիկները… Ամբողջ կյանքումս սարսափել եմ այդքան մաքուր ու փայլուն կոշիկներ հագնողներից. ինձ միշտ թվացել է, թե հանգուցյալի շունչ է պտտվում շուրջբոլորս… Դեմքի մկանները խաղաղ, անտագնապ, հերթապահ ժպիտը շրթունքների ծայրին` հետո՞… «Դե կյանք է, ապրում ենք էլի»,- ասացի: Երկուսով էինք զրուցում, բայց հանկարծ զգացի, որ նրա աչքերի մեջ ու կաշվի տակ շատ մարդ կա` վտառով, ոհմակով, երամով… Ու ինքը նրանց մեջ ու նրանց առջևում էր: Եվ այդ ամենի գլխին լուսապսակի պես կախված, իր հետ ծնված ժպիտն էր` խատուտիկ ու քաղաքակիրթ: Այդ ժպիտի տակ ինքը և՛ խորհում էր և՛ հաշվում, և՛ սիրում էր և՛ ատում, և՛ հուզվում ու վրդովվում… Ժպիտ չէր, ճտվտուն ծիածան էր:
Երեսուն տարվա կյանք էր անցել, ես նրան շատ լավ էի ճանաչում և, միաժամանակ, բոլորովին չէի ճանաչում: Երևի թե ինքն էլ իրեն մինչև վերջ չէր ճանաչում: Նրան հնարավոր չէր մինչև վերջ ճանաչել: Նա մարմնավոր անակնկալ էր: Աստծո և սատանայի արանքում տիրական ճեմող, երկուսին էլ խաբող ու երկուսի սեղանից էլ հավասարապես օգտվող աճպարար: Մենք` համակուրսեցիներս, մեկմեկու աչքերի մեջ նայում ու մեկմեկու ճակատի գիրը կարդում էինք, նրա ճակատի գիրը անընթեռնելի էր: Գոնե մեզ համար անընթեռնելի էր, որովհետև նրա ճակատը նեղ էր ու գիրը` մանր: Բայց մի բան, համենայն դեպս, միշտ էր տեսանելի` նա միշտ ձիու վրա էր, ու մտրակը ձեռքին: Նախախնամությա՞մբ սահմանված ընթացք էր, թե՞ ինքն էր իր բախտի կոկորդից պինդ բռնել` շահ ու գաղտնիք ծրարած փակ դռների բանալիները գրպանածի երանությամբ մոխրագույն աչքերի խորքից նայում էր, դեմքը դարձյալ խաղաղ ու անկնճիռ, կարծես ժամանակի մեջ չլիներ, մի տեսակ մարդկային ուղեծրից ու ժամանակից դուրս գոյություն էր: Նա ապրել կարողացողների այն ճիշտ ու եզակի դասից էր, ովքեր դեռ մանկապարտեզից են ծրագրավորում իրենց կյանքը, և մանկական խաղերի հետ միասին իրենց մեջ խառը ունեն նաև ապահով ծերության մանրակերտը: Նրանք մանկապարտեզում «Լենին պապին» երգել ու, միաժամանակ, նրան թաղել էին իրենց մտքում:
Համալսարան որ ընդունվեցինք, մենք սովորական ուսանող էինք` անհոգ ապրելու մեր վարքուբարքով, մեծուփոքր զատող մեր նիստուկացով, կյանքը հեքիաթի ու հեքիաթը կյանքի մեջ տեսնելու մեր երազկոտ խաղով… Իսկ ինքը մեր կողքին ու մեր մտքից դուրս էր` յոթ սարերի թիկունքից նայող, յոթ ծովերի գաղտնիքը վերծանած ծանրումեծ փիլիսոփա: Դիրքավորված ու հեռատես կոմսոմոլի թիկնոցն ուսերին առած` դասախոսներին անգամ սանձած էր պահում: Հիմնավոր, թե անհիմն` տագնապի հին ժամանակներից եկած մի տեսակ զգուշավորություն կար` վախի շապիկով. ի՞նչ իմանային, թե նրա քայլփոխի արանքում որ մի սատանան է դարանել, և որ մի գոցումութ դռան բանալին է այդ օրը ձեռքին պտտում… Այդ այն տարիներն էին, երբ նրա նմանները հայրենիքի ու հայրենասիրության մասին ունեցած իրենց աշխարհիկ գաղափարախոսությամբ մեր աչքերին թոզ փչելով տուն ու ամառանոց էին կառուցում, իսկ մենք նրանց տների նկուղներում վարձով ապրում ու երազում էինք: Նրանց երազանքը դղյակի առանձնություն էր դառնում, մեր երազանքը երազախաբությամբ էր ավարտվում: Նրանց համար կյանքը հաց ու երշիկ էր, երազողներիս համար` լինելիության արժանապատիվ կերպ ու ազգային դիմագիծ, պատմվածք ու բանաստեղծություն… Իրենց ձեռքին ճիպոտ ու խարազան, մեր ձեռքին` գրիչ ու թուղթ էր: Գրում ու երազում էինք: Խմում ու իրար վիզ ընկած խմբերգ էինք երգում մեր երազած հայրենիքի մասին: Հետո լրջանում ու հրաշքի ակնկալիքով աչքներս հառում էինք Տիրոջ խղճի դարպասներին: Իսկ այդ ընթացքում աշխարհի առուփախի ճամփաները նրանց ոտքերի տակ մաշվում, ու նրանց մեջքամկանները մետաղալարի նման ձգվում էին:
Համալսարանից հետո նա շրջկոմի հրահանգիչ էր, կարճ ժամանակ անց` բաժնի վարիչ, ապա` երրորդ քարտուղար, հետո… 88-ին, երբ ձնհալի ջրերը հեղեղաթափ շառաչով նոր դուռ էին բացում Խորհրդային երկրի հարավային դարպասի վրա, նա բոլորովին նոր ու անըմբռնելի որակ էր. հիմա ինքն իրեն ժամանակի նոր շնչով խաբում ու մեզ խաբկանքի մեջ էր պահում: Բա տե՜սքը. կուսակցական արժանապատվություն պարտադրող իր խորհրդավոր կոստյումն ու այդ կոստյումի դոշին փայլփլող հավատարիմ լենինյանի իր կարմիր կրծքանշանը հանել էր: Նաև փողկապը… Իսկ գաղափարախոսությո՞ւնը: Դե, պարզ բան է, վերաձևե՜լ էր: Տեսակի խնդիր է: Դարվինի ուսմունքի ինչ-որ թանձր-խրթին նրբերանգ: Այդ տեսակի արյունը հեշտ է մակարդվում: Ամլության դաշտում անգամ ծլարձակման հրաշքը նրանց համար սպասվող իրողություն է: Գաղափարախոսության դաշտերի անհամատեղելիության մասին իմ թափանցիկ ակնարկը ինքը շատ հանգիստ ընդունեց ու չհասկացվեց` ինչ-որ տեղ կարդացե՞լ էր, թե՞ հանպատրաստից բանաձևեց, ասաց. «Գաղափարը որովայնի սպասավորն է: Հանկարծ չկարծես, թե քարանձավից դուրս ենք եկել,- ասաց,- սկզբում ձեռքի ուժով էինք քարանձավում, հիմա` խելքի ուժով. երկաթը ճկում ես` ջարդվում է,- նա արդեն վարժապետի դերում էր,- պղինձը էնքան ես ճկում, որ վերջում հոգնում, դադարեցնում ես»: Եվ այս օսլայված, պլակատային ոճը իմ դեմն առավ: Հետաքրքրությունս սկսել էր շարժվել, և չնայած որ հագի զուգսն արդեն իր մեջ հուշող երանգ ուներ, այնուամենայնիվ, հարցրի. «Հիմա որտե՞ղ ես»: «Մեծ ֆիրմա ունեմ,- ասաց,- վարձով տված տարածքներ, մի քանի խանութ-մանութ…,- ու ինձ մեկնեց այցետոմսը. – Եթե ինչ-որ հարց լինի` զանգի»:
Ու ես հիշեցի տարիներ առաջ ասած նրա ինքնահաստատման տպավորիչ ու բովանդակային առումով ամփոփ խոսքը: Խառը զրույցի մեջ մի օր անկեղծացավ ու ասաց. «Ինձ համար կարևոր չի, թե ինչ հոսանքի մեջ եմ, կարևորն այն է, որ լինեմ այն հոսանքի մեջ, որը տանելու թափ կունենա»: Այդ միտքն ասելիս անգամ զգացվեց, որ նժույգը տակին ու մտրակը ձեռքին պինդ բռնած ունի: Ինքն այսինքն դրոշակակիր էր, բայց կարևոր չէր, թե այդ դրոշն ինչ գույն ուներ, կարևորն այն էր, որ այդ դրոշի տակ ամառը հով լիներ, ձմեռը` տաք: Ես նրան լսում ու մտածում էի. որքա՜ն խաղաղ են մարդու մեջ գոյակցում խավարն ու լույսը, սուրբն ու սրբապիղծը, օրինապաշտն ու օրինախախտը, ստրկատերն ու ստրուկը…«Արածդ գործը պիտի ապրեցնի,- ասաց,- թե չէ ինչ գործ` կդառնա զբաղմունք, ծերունական ձանձրույթը ցրելու նման մի բան»: «Տաղանդավորներն իրենց գործը պիտի անե՞ն, թե չէ,- թաքուն ակնարկով հեգնեցի ես,- Աստծու տվածը նկուղում պահելու համար չէ»: Ինքը դարձյալ լուրջ էր. «Չէ,- ասաց,- հորինվածք է, մոլորություն: Հիմա կա մեկ տաղանդ` ապրել կարողանալու տաղանդը: Աստված մարդուն արարեց,- դեմքին խելացի մարդու դիմակ և ուսերին վարժապետի թիկնոց առավ ու խրատեց.- ապրել կարողանալու շնորհքը տվեց և ասաց՝ քո բախտը քո ձեռքին է, ապրիր և վայելիր: Իսկ մենք Աստծո խորհրդից շեղվում ու մեր կյանքը պարապ բաներով հարամում ենք: Եղած-չեղածն էս է,- ասաց,- մնացածը ժամանակ մեռցնել է ու ինքնախաբեություն»:
Գործնական, ջրից միշտ չոր դուրս եկող նրա տեսակն ահա իշխանության դասընթացները սերտած, ապրել կարողանալու բանաձևը իր մեջ հղկած ու կյանքի համը քիմքով զգացած, Աստծո հետ անգամ լեզու գտնող, իմ տեսակն այնինչ` իր կյանքը սևագիր ապրած, իր ապրած օրերի մեջ պատանդ ու գերի, և բախտը բերած պահին անգամ` բախտից խռով: «Դո՞ւ ինչ գործի ես,- ասաց,- ինչո՞վ ես զբաղվում, ի՞նչ ծրագրեր ունես»: Ինքն իր մանրամասն մշակած, արդուկած ու օսլայած ծրագիրն ուներ, անծրագիր ապրողիս ծրագիրն էր ուզում իմանալ: Իր շատ առարկայական փիլիսոփայությունը իմ մտքի հետ չէր զուգահեռվում, ինձանից հեռու հնչում, հետագծվում, անցնում էր, բայց խոսքի երանգում հմայող մի փայլ կար, որ նրա անձի հանդեպ և հարգանք էր պարտադրում և, միաժամանակ, արհամարհանք: Ուզում էի նրան լսել ու, միաժամանակ, ձանձրանում էի: Նա իր օրագիրն ինձ համար վաղուց էր թերթել, բայց հիմա այն զգացողությունն ունեի, թե առաջին անգամն է թերթում: «Վերևներին մոտ ես,- ես մի փոքր կատակի մտերմության մեջ մտա,- ականջդ լուր ու շշուկի վրա կախ է, առաջիկայում ի՞նչ լավ բան է սպասվում մեզ»: «Մեզ ի՞նչ է եղել,- կուրծքը մի այնպիսի խանդավառ հպարտությամբ դուրս ցցեց, ասես մեր երկրի արժանապատվության բանալին իր գրպանում լիներ,- անկախ երկիր ունենք, դարավոր երազանքներս կատարվել է, ինչնե՞րս է պակաս»: Նու՜յն կոմսոմոլն էր` իր կարմիր կաշվի մեջ: Այդ խոսքի հպարտությունն ինձ սրտախինդ ջերմությամբ կփոխանցվեր, եթե դա ասեր իր կրծքի տակ երկիր ու հայրենիք փայփայող ցանկացած մեկը, բայց որ նա˜ էր ասում… Ասացի. «Անկախ երկիր ունենք, դարավոր երազանքներս կատարվել է, բայց մարդիկ ահա այդ անկախ երկիրը դարավոր երազանքների մեջ թողնում, գնում են, ինչու՞ են գնում»: Դիմացս կանգնած էր, բայց ասես հեռուների մշուշներում լիներ, այնտեղից սառն ու անհոգի արձագանքեց, ասաց. «Գնում են, թող գնան, որ մնան՝ ինձ ի՞նչ օգուտ են տալու»: Դողէրոցքի պես մի բան անցավ մարմնովս, ու ես նրա խոսքի վրայից էժան օծանելիքի հոտ առա: Մտքի այդ թորած շնչից մեջքս սկսեց սառչել: Ասես դիմացս կանգնածը մարդ չէր ու մարդու կարկատան էր: Ասացի. «Առուփախի մամռոտ ժամանակներում ողբուկոծի մեջ անգամ «ցավդ տանեմ»-ով մխիթարվել ենք, որ քով-քովի ու հայ ազգ մնանք, դու էդ ի՞նչ ես ասում, էդ ի՞նչ թեթևությամբ ես պապերիդ ծանր արյունը ջրիկացնում. երկրից հեռացողի կաշվի տակ մտնելու փոխարեն դու դեռ օգուտից ես խոսու՞մ»: «Հորինովի սուտ,- մի տեսակ հորանջելու հանգույն արտաբերեց նա,- արի իրար չխաբենք. ես իմ կաշվի տակ եմ, դու՝ քո: Մի պուճուր գաղտնիք էլ կա,- հավելեց,- արև-աշխարհքի վայելքը որ տեսնում ես՝ օգուտի աչքերով ու փողի զորությամբ ես տեսնում. հանիր փողը արանքից՝ աշխարհը խավա՜ր անապատ է»: «Փողը լավ բան է,- ասացի,- բայց փողի զորությամբ Աստծո դուռը չես գնա»: Ծի՜ծաղեց, ասաց «Ես ինքս իմ մեջ փողի ու վայելքի ճանապարհը ճշտել եմ, իսկ Աստծո դուռը գնալու վայելքը քեզ եմ թողնում: Եվ հետո՝ ես չեմ հորինել,- ասաց,- հայ ազգն է հորինել՝ «Որտեղ հաց՝ այնտեղ կաց»: Իսկ դու՝ քով-քովի՜, ազգ ու հայրենի՜ք, ի՞նչ ազգ,- միանգամից վրդովմունքով բռնկվեց,- սոված որ մնամ՝ ազգն է ինձ կերակրելո՞ւ, թե՞ հայրենիքի դրոշն է հոգիս արքայություն տանելու: Իմ ազգն իմ ընտանիքն է,- ճակատի մանր կնճիռները մագաղաթի պես ձգվեցին – հարթվեցին,- իմ հայրենիքն էլ՝ պարսպապատ իմ դղյակը՝ ազատ ու անկախ: Իսկ դու սարուձոր ընկել՝ հին տեսություն ես զարգացնում, ծերացած ազգի փուչ ու ժանգոտ գաղափարախոսություն: Մի կյանք է, ապրի էլի»:
Դեմս ասես ծանր ու խուլ պատնեշ դրվեց: Ինձ թվաց, թե նստել եմ անկանգառ սուրացող մի գնացք ու գնում եմ կորչեմ-անէանամ անհայտության սև հեռուներում… Պահի աչքաթարթում ներսս լրիվ զուլալվեց: Հայտնագործություն անողի պես` ես կարծես նոր միայն հասկացա, որ իմ ցավն ու ուրախությունը նրա ուսերի համար չէ. մենք մտքի ու կեցության տարբեր չափումների մեջ ու իրար հանդեպ խորթ էինք, իսկ մեր զրույցը` անիմաստ ու անհեթեթ: Տագնապի նման մի անհանգստություն երակիս մեջ մի պահ տրոփեց ու լռվեց և ես չնայելու պես տակնիվեր նայեցի նրա դեմքին ու այդ դեմքի անդարդ ամայության վրա չտեսնելու պես տպված տեսա իրպեսներով բնակեցված Հայոց երկրի քարտեզը: Ու սարսափեցի: Եվ ինչպես անօգնական երեխա՝ ինքս ինձ ահավոր խղճացի: Մի տեսակ չլինելու պես կայի: Օդն ասես շուրջբոլորս դատարկվում էր: Խարկված հողի վրա կանգնածի վիճակում էի: Այլևս խոսելս չէր գալիս, մտածելս` առավել ևս. մտքերս դեռ չծնված` մեջս փսորվում էին: «Գնա՞նք խմենք,- մի տեսակ ցտեսության հանգով արտաբերեցի ես,- օղու բաժակում մտքերն ավելի թափանցիկ են դառնում»: Աչքերի խորքում հին սատանան դարձյալ թափառում էր, հաշվարկները ճիշտ, վարքը` հստակ… «Մեծ հաճույքով կհամաձայնեի,- հրաժեշտի ոգուն տեր կանգնեց նա,- լավ միտք է, բայց վռազ եմ: Մնա մի ուրիշ անգամ»: Ժպտացինք, մեկ-մեկու ձեռք սեղմեցինք և, ճիշտ ու սխալի թվաբանությունը ժամանակին հանձնելով, բաժանվեցինք:
Նա շարունակեց բարձրանալ, ես` շարունակեցի իջնել: Ու դարձյալ կայուն, հավասարակշռված վիճակ էր. իմ հայացքը բաց ու անմարդ գրախանութի կողմն էր, նրանը` դրախտի դարպասներին:
ՎԱՌՈԴԱԲՈՒՅՐ ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Կամ` Պատերազմի ցավն ու խաղաղության բերկրանքը
Օպերայի հրապարակում փոքրիկ աղջնակը թիթեռ էր նկարում. մի քանի գիծ քաշելուց հետո կավիճը ձեռքին կանգնում, վիզը աջ ու ձախ թեքելով նայում էր պատկերին, իր ճերմակ երևակայության մեջ մանրամասները ճշտում ու դարձյալ շարունակում էր նկարել: Տեսնել էր պետք, թե ինչ ինքնամոռաց նվիրումով ու մեծիկ լրջությամբ էր սևեռվել գիծ ու պատկերի վրա: Փոքրիկ նկարչուհու այդօրինակ ինքնամոռացությամբ հմայված` ես կանգնել նայում էի նրա անվարժ շարժումներին, և հանկարծ անցած-գնացած օրերի երթից պոկվեց ու իմ մեջ դղրդյունով արթնացավ ծանր, հերոսական ժամանակների այն հին, տարաշխարհիկ պատկերն ու եկավ արտապատկերվեց այսօրվա լուսավոր դեմքին…
Արցախյան շարժման սկիզբն էր: Ինքն իր մեջ պրկված, գույժի դողէրոցքով բռնկված մի օր… Ժողովուրդը դեպի Օպերայի հրապարակ էր գնում: Լարված, ինքնամփոփ ընթացք էր: Օդի մեջ ինչ-որ տագնապներ էին ծնվում-ահագնանում, ինչ-որ դիվային քրքիջներ էին լսվում գեհենի հեռուներից և միմյանց շուլալվելով մղվում էին դեպի հիշողության խորքերը: Եվ օրերի արյունոտ դեմքն էր հառնում գեհենի մշուշներից, հառնում ու խրամատի էր վերածում տղամարդկային գենի մեջ ձգվող վրեժի ակոսը: Բյաց դեռ անցնելիք ճանապարհ կար, վրեժի նյարդը դեռ նոր էր թրթռալու, հերոսության մղող օրերը դեռ նոր էին ծլարձակելու, բայց ահա արդեն հերոս էին թաղում: Սահմանային կռիվներում զոհված հերոսի դին բերել էին Օպերայի հրապարակ և հերոսին վայել արժանապատվությամբ ճանապարհում էին: Թաղում չէր միայն ու թաղումն իր մեջ ամփոփած երախտիքի տուրք էր, ատամների տակ սեղմած համր երդում էր, կանանց համար չզսպվող արցունք էր, մահվան աչքերին նայել կարողացող հերոսացու տղերքի համար հպարտություն ու երանելի մահ էր, բայց որևէ մահ իր մեջ ունի՞ երանի տալու թեկուզ մի նշույլ` երևի թե մահվան աչքերին գեթ մեկ անգամ նայած երդվյալը կիմանա: Պատկերն ինքնին խոսուն էր, որովհետև հարազատ մարդու կորստի վրա սգավոր թափորի այդ կարգի սևեռում իսկապես որ նահատակված հերոսների պատվին է լինում: Սակայն ինչ-որ մի բան կարծես թե խախտված էր, կարծես թե լռությունն ու միայն լռությունը պիտի հոգու հետ երկինք համբառնար, բայց ահա դարձյալ խոսք էր մաշվում: Հռետորի իր բացառիկ ձիրքի ցուցադրմամբ, նահատակվածին բարեկամ, թե քաջածանոթ մի մարդ դամբանական էր ասում. «Ինքն իր ընթացքից առաջ ընկած տղա էր,- ասաց,- ժամանակից էլ էր առաջ ընկած, ինքն իրենով մեր և ժամանակի վարքը կարգավորում էր, և այդ ժամանակ կոչվածն իր թիկունքում ուրիշի համար ու իրենից դուրս էր հոսում: Նրա սխրանքը մեզ համար թևավոր հպարտություն է, տիեզերք միտվող հպարտություն, որովհետև հայրենիքն իրենով ու իր նմաններով է հայրենիք դառնում ու ձևակերպվում»:
Համատարած արցունք ու հառաչի մեջ հիմա էլ մի ճերմակամորուք այր էր մտել հռետորի իր զուգսի մեջ. խոսողի վերջին բառերը բերանից թռցրել ու լեզվի կապանքները բաց էր թողել` առանց իրեն հաշիվ տալու. «Սուտ է,- ասաց,- գեղեցիկ հորինված սուտ: Մենք վշտի մեջ անգամ մեզ խաբում ենք. հայրենիքը չեն ձևակերպում, հայրենիքը կառուցում են: Հայի հայրենիքը ձևակերպվում ու չի կառուցվում: Այս էլ հինգ հազար տարի, թե մի ամբողջ հավերժություն հայրենիք ենք կառուցում ու չենք ավարտում, որովհետև հայի հայրենիքը իր երազանքի մեջ է: Հայը իրական հայրենիք չի սիրում, որովհետև իրական հայրենիքը միշտ է թերի, իսկ երազանք հայրենիքը` կատարյալ է: Չի սիրում, որովհետև իրական թերի հայրենիքը վնասում է կատարյալ երազանք հայրենիքին: Եվ դրանից է, որ ինչքան մեր հերոսները շատացան-նահատակվեցին, այնքան մեր երկրի սահմանները սեղմվեցին-նեղացան»: «Ցնդած բիձա,- թափորի միջից ֆշշացրին ջահել մի կին,- նրանք ջահել-ջիվան գնան զոհվեն, որ քո նման թափթփուկներն էստեղ ցնդաբանեն»: «Գործ չունես,- ցուցամատը քունքին տարավ ու հայտնի շարժումով պտտեց նրան հասակակից մի կին,- հիվանդ մարդ է, գլուխ մի դիր, գործ չունես»: Ճերմակամորուքը նրանց վրա ուշադրություն չդարձրեց, խոսքը շարունակեց, ասաց. «Թուրքի հայրենիքը հող ու ջուր է, մերը` երազանք, թուրքն ուրիշի հողն ու ջուրը խլում, իր համար հայրենքի է սարքում, մենք մեր ունեցած հողն ու ջուրը փոշիացնում, սարքում ենք երազանք: Եվ, դիպվածի զորությանն ապավինած, երազում ենք. լինել, չքնաղ մի երկիր ունենայինք` երկու ծովերի արանքում, արևմուտքը կապեինք արևելքի հետ, հյուսիսը` հարավի, ոտքերս աշխարհի երկու բևեռների ու մտքերս աշխարհի կենտրոնի վրա ծանրանար. մենք փռշտայինք` աշխարհն ասեր` առողջություն, աշխարհը փռշտար` աշխարհն ասեր` ներողություն, դրախտի դարպասների բանալիները մեր գրպանում, ու դժոխքի ուղեգիրն այլոց համար մենք գրեինք»: «Թաղեմ քեզ,- հետևի կողմից չանչեց պառավ մի կին,- էս վշտի մեջ լեզուն ոնց էլ պտտվում է, թաղեմ քեզ»:
Իր հասցեին արված կշտամբանքը ճերմակամորուքը դարձյալ անարձագանք թողեց ու իր խոսքը դարձյալ բանդագուշաքի հանգով օդավորեց, ասաց. «Մենք մեր հայրենիքը հերոսների կյանքի գնով ենք ձևակերպում, իսկ մեր հայրենիքի քարտեզը ուրիշներն են գծում, որովհետև ուրիշները ոհմակավորվելու գաղտնիքը գիտեն, իսկ մեր բնազդը մեզ միայնակ է փորձության տանում: Եվ ես ասում եմ. հայի ուժեղությունն իր թուլության մեջ է, որովհետև թույլերը, ուժեղների ահից, իրենք իրենց տեսակի մեջ սեղմվում, իրենք իրենց կերպի մեջ պնդանում ու մեկ ուժեղ անհատի բնազդով են զորեղանում: Եվ ուժեղ անհատներով ժողովուրդ են դառնում: Անհատներ ու բացառապես անհատներ: Միլիոն թագավորացու և ոչ մի ծառա: Միլիոն թագավորացու, բայց ոչ երբեք` թիմ: Ու ես ասում եմ նաև. հայի թուլությունն իր ուժեղության մեջ է, որովհետև ուժեղները ոհմակ չեն կազմում, իսկ չոհմակավորված հզորն անգամ դատապարտված է մի որևէ ոհմակի զոհը դառնալուն»: «Երանի քեզ,- անկարեկից ու տխուր մրմնջաց մի մարդ, երանի քեզ, որ խոտի կյանքով ես ապրում. մեջդ ցավ ու տառապանք չունես, հիշողության մեջ արթուն պահած կսկիծ չունես, խելք չունես»: «Էս մարդուն ախր ինչու չեն տանում հոգեբուժարան,- նեղսրտեց մի ջահել,- մի օր մեկի նյարդերը չեն դիմանա` կտա կսպանի: Մեղք է, հիվանդ մարդ է»:
Թեթև քամի բարձրացավ: Ճերմակամորուքը հիմա ծառի տակ կանգնած էր: Եվ ծառի պես լուռ էր: Անձրևած ամպի պես տակետակ պարպված: Ինչ-որ մի կին հարթակից դարձյալ հերոսության դասեր էր տալիս և իմացյալ ու ոչ իմացյալ մահերի արանքում խճճվելով` մի երկար բարոյախոսություն զարգացրեց: Նորից քամու թեթև ալիք խաղաց, և, ասես քամու թևերով, մեկը հարթակ բարձրացավ ու առանց նախաբանի գուժեց. «Նորից երկու զոհ ենք տվել»: Խորը հառաչ լսվեց, բոլորը բռունցքվեցին: Հետո հնչեց շեփորի ձայնը, և, դագաղը գլխավերևում պահած, թափորը շարժվեց տեղից: Ճերմակամորուքը ծառի տակ կանգնած լուռ արտասվում ու անընդհատ խաչակնքում էր: Մի ստվեր սահեց-անցավ հրապարակի վրայով: Բոլորը վերև նայեցին. ինքնաթիռի արծաթափայլը մի պահ ուրվագծվեց ու անցավ: Մեկն ասաց. «Շատ բարձրից է թռչում, ու էս ստվերը ինքնաթիռի ստվերը չէր, էս ուրիշ բան էր»: «Ինչո՞ւ է էդքան բարձրից թռչում»,- նրա այլաբանությունն անտեսեց ու ակնոցն ուղղեց կորացած մեջքով պառավ մի կին: «Էդպես է,- ասաց,- բարձրունքներին սովորը ավելի բարձրին է ձգտում, էդպես է»: «Բայց ախր շատ բարձր թռչողները շատ գեղեցիկ էլ մոլորվում են,- ասաց կորացած մեջքով պառավն ու ավելացրեց. – Էս հերոս տղան էլ ինքնաթիռի պես վերևներում ճախրող տղա էր, արծվի հոգի ուներ, ափսոս ջահել կյանքին, երազանքը կիսատ մնաց…»:
… Եվ ահա, տարիներ հետո, այդ նույն տեղում փոքրիկ աղջնակը թիթեռ էր նկարում: Նա հիմա նկարել-վերջացրել, կանգնել ուշադիր նայում էր: Աղջիկը, թիթեռը, իմ հուշը… Ասես ինչ-որ հրեշտակային միջնորդություն կար այդ ամենում: Մտածում էի. գուցե հոգո՞ւ վերադարձ էր, հոգու շրջապտո՞ւյտ… Ի՞նչ իմանաս, թե հրեշտակների ծիսակարգով լինելիության որ մի ծիրում են վերծանվում ծնունդի հրճվանքն ու վախճանի առեղծվածը… Իսկ ի՞նչ ասել է` ծնունդ ու վախճան. Աստծո մեծ հաշվարկներում կա՞ այդպիսի տարանջատում, թե՞ տիեզերական խլության մեջ բնավորված պայմանականը ելման կետում մեզ համար ծափուծիծաղ է, ավարտական փուլում` ծամփետոց ու ողբ… Մի տեսակ մոլորվում, խճճվում էի ասես անկշռելիության մեջ: Նորից նայեցի աղջնակին, նրա նկարած թիթեռին և ինձ հանկարծ թվաց, թե թիթեռն հիմա միսուարյունով կերպափոխվելու է, ասֆալտից պոկվելով թևին տալով թռչելու է մինչև հոգիների հայրենիք, ու զոհված հերոսի իրականություն դարձած երազանքը տանելու է` իրեն հասցնի…
