Ու մի հեքիաթ դանդաղ, լուռ հալվում է տապից,
հոսում փոշոտ փողոցներով,
անիվների տակով, թավալգլոր տալով,
զուր մաշվելով կյանքի բանուկ խաչմերուկում…
1
Արևամուտին Կարմիր սարի լանջերին՝ հորիզոնի շառագունած սահմանագծին զուգահեռ, քառատրոփ ու սև մի շողք էր սլանում. Մոցոն էր։
Երկնքի հեռվում կուտակված մոխրագույն ու բազմաշերտ ամպերը, փայլատակող կայծակները հետ չէին պահել նրան որոշումից. որոտ չկար, հետևից ձայն տվող ու գոռացող չկար, սլացող կամ վազող չկար, ուրեմն չէր սխալվել, հաջողել էր:
Փախել էր. վերջապես ծննդավայրը լքելու համար ուժ էր գտել ներսում. վաղուց արդեն պահող ոչինչ չուներ այդ կողմերում, բայց համարձակությունը մինչև հիմա չէր հերիքել։ Որքան էլ սովոր էր երամակի հետ ազատության մեջ արածելուն, հարազատություն չէր զգում փարախում: Կերը տեղն էր, բայց ամեն գիշեր աչքի առաջ էին գալիս տիրոջ՝ Ջիվանի ուրախ ու թախծոտ աչքերը, կաթի շիշը, որ փոքր տարիքում զգուշությամբ բերանն էր խցկում: Ծնվելուց մի շաբաթ չանցած՝ մայրը սատկել էր, հոր մասին էլ մինչ օրս այդպես էլ բան չէր կարողացել իմանալ` թեպետ շատ էր ուզում հանդիպել: Իրեն հետաքրքրող հարցերին միշտ՝ ամեն տարիքում, նույն պատասխանն էր ստացել. ասում էին. «Մի հարուստի ձի է եղել. ինչի՞դ է պետք տեսնես դրան: Մարդու վարժեցրած, մեր սարերի օդը չշնչած ու խոտը չկերածի մեկն է եղել, ասա թե մերդ ինչի խաբվեց դրան. երևի տեսքն էր հավանել՝ սիրուն, սև բաշ ուներ…»:
Չկար նաև Ջիվանը. սպասումն ու հիշողությունները խեղդում էին արդեն, զրկում ուժից ու արածելու ցանկությունից:
Մարդկանց խոսակցություններից հասկացել էր, որ Ջիվանը հեռու տեղ է գնացել: Երբ Ջիվանի որդին հարցնում էր տատին, թե հայրը որտեղ է, նա հեքիաթասացի պես պատասխանում էր. «Տղե՜ս, հերդ գնացել է Կարմիր սարի հետև, յոթ սար, ծովեր կտրել անցել է, որ քեզ համար սիրուն-սիրուն շորեր ու խաղալիքներ բերի: Կգա, բալե´ս, դու հանգիստ քնիր, հերդ ուժեղ մարդ է, ա՜յ, կտեսնես, հենց մեծանաս, կգա, մորդ էլ կողքին նստեցրած, կարմիր բաշով ձիուն հեծնած՝ կգա»…
«Յոթ սար էն կողմ՝ Կարմիր սարի հետև, ի՞նչ հեռավորություն է որ, բա հո զո՞ւր չէր Արփիի հետ էդքան պարապածս. մկաններս ձիգ են, շունչս տեղն է, ա՜յ, ծովի հարցը… Լա՜վ, մի կերպ կլուծեմ: Ջիվանը միշտ հպարտանում էր, որ ծովը ծնկներից է դառնում, երբ հեծնում է ինձ: Ծովը ծնկներից… Գոնե մի անգամ ծով տեսած լինեի…»:
Վարգի թափից սմբակները չէին հասցնում խրվել Կարմիր սարի անմշակ, փափուկ սևահողի մեջ. սլացքը թռիչքի էր նմանվում. փոքր տարիքում Ջիվանից հաճախ լսել էր պեգասների մասին պատմություններ. մեծացավ, բայց այդպես էլ թևեր չաճեցին։ Ամեն անգամ, երբ Ջիվանը թամբում էր իրեն, փորձում էր այնքան արագ սլանալ, որ երկրի մակերևույթից կտրվի ու տիրոջ երազանքն ի կատար ածի: Մի անգամ գիշերով Ջիվանը մտավ գոմ ու սկսեց բաշը շոյել. զգացել էր, որ իր քունն էլ չի տանում։ Գլուխը մոտեցրեց ականջին ու շշնջաց. «Մոցո´ ջան, օրըմ էրգսով ամբերից վեր կթռնանք, ըստեղ մենք ավելի մոդ ինք երգնքին, քան մեգն ըս էրգրում, ըստեղ անգամ Ասծու շնչառություն կլսվի, կերտանք Ասծուն բարև կիդանք ու հեդ գիկանք։ Մոցո ջան, ցավդ տանիմ, ես քըզի թևեր իդամ, մենագ, թե ուզենաս թռնալ»:
Արևն ու քառատրոփ շողքն աստիճանաբար անցան Կարմիր սարի հետևը: Յոթ սար էն կողմ, ծովերից անդին հերթական արևածագն էր: Յոթ սար էն կողմ արդեն այսօր էր, իսկ Կարմիր սարի շուրջբոլորը մարդիկ մտածում էին վաղվա մասին:
Երկու տեսակ «վաղը» կա. մեկը, որ ուզում ես օր առաջ գա, մյուսն էլ՝ երբեք: Իսկ վաղը, վաղը չէ մյուս օրն էլ, ուզես-չուզես, գալու են ու անցնեն: Մտքերդ կարողանո՞ւմ ես հավաքել ու մտածել վաղվա մասին, սիրո՞ւմ ես, ուզո՞ւմ ես վաղն էլ սիրել, վաղը չէ մյուս օրն էլ, ուրեմն ներկադ ծամիր դանդաղ, պատառ-պատառ՝ զգալով համն ու բույրը, ինչու ոչ, համբույրն էլ, ու մարսիր, փաթաթվիր, այնպես սեղմիր քեզ, որ այսօրդ գնալ չկարողանա ու վաղվա գալու համար տեղ չազատի: Աչքերդ լայն բաց, խոր շնչիր, շունչդ պահիր ու կոպերդ արագ փակիր՝ ներսումդ փայփայելով ներկադ, թե չէ վաղը որ արթնացար, արտաշնչելու ես, հազար անգամ արագ, հևիհև շնչելու ես՝ նորից մտածելով վաղվա մասին ու երազելով հիշելու անցած օրդ:
Մոցոն որոշեց շունչ քաշել: Շտապում էր, իսկ սիրտը չափից արագ էր բաբախում: Սկսեց դանդաղ քայլել: Համատարած լռության մեջ միայն իր ծանր, զգույշ շնչառությունն էր լսվում: Այնպիսի՜ թանձր մութ էր, անգամ ռունգերից դուրս եկող տաք գոլորշին չէր երևում: Քայլում էր ու մտածում ծովերն անցնելու հնարի մասին:
Վաղվա օրը ուզած-չուզած եկավ նաև Կարմիր սարի տակ՝ գյուղ: Արևելքի անհայտ ու անանուն սարերի հետևից արևը ծագեց սովորականի պես, սովորական ժամին, բայց գյուղում առավոտն անսովոր էր, գրեթե բոլոր տներից աղմուկ-աղաղակ էր լսվում, անեծք ու լաց: Մեծ ու փոքր, տղամարդ ու կին դուրս էին վազում գոմերից ու փարախներից. գիշերը շնագայլերի մի խումբ իջել էր գյուղ, հոշոտել, արնաքամ արել ու վիրավորել խոշոր եղջերավորներին:
2
Գյուղից քչերը նախապես գիտեին Ջիվանի մեկնելու մասին. միայն նրանք, ովքեր քաղաք էին տեղափոխվել մշտական բնակության: Հենց նրանք էլ հովանավորելու էին Ջիվանի ուղևորությունն ու անհրաժեշտ բոլոր ծախսերը: Քաղաքում ապրողները չէին մոռանում և չէին ուրանում իրենց ծննդավայրը, բարեկամներին, հարևաններին: Բայց նաև նման չէին նրանց, ովքեր գնում էին արտագնա աշխատանքի կամ էլ «ռուսաստաններում» բիզնես հիմնում ու մեղքերի թողության համար եկեղեցի կառուցում, իրենց կողմից խաբված մարդկանց թվով մոմ վառում՝ հայրենի գյուղի հանդեպ պարտքը համարելով կատարած:
Գիշերը` շատ ուշ, երբ միայն ծղրիդներն ուժ ունեին ձայներ հանելու, իսկ մարդիկ, վերջին ուժերը լարած, իրենց նետել էին անկողին, գյուղի տներից միայն մեկի մուտքն էր լուսավորված: Շեմին կանգնած Ամալ տատը թաշկինակը սեղմել էր բռի մեջ ու շրթունքներն էր կրծում՝ ոտքը տմբտմբացնելով բետոնե հատակին: Շեմը լուսավոր էր, իսկ Ամալի սիրտը՝ սև ու մութ. որդուն էր ճանապարհում: Անհանգստությունը, դեռ չսկսված, բայց մոտեցող կարոտն ու սրտի մորմոքը հանգիստ չէին տալիս նրան այն օրվանից, երբ իմացավ որդու նպատակների մասին: Փորձել էր ընդդիմանալ, չէր ստացվել, փորձել էր համոզել, էլի չէր ստացվել: Ջիվանն անհողդողդ էր: Որոշել էր, պիտի գնար:
Քիչ այն կողմ՝ վաղամեռիկ հոր տնկած ընկուզենու տակ, Ջիվանն էր, նրա մտերիմ ընկերը՝ Սպարտակն ու քաղաքից հատուկ այդ ուշ ժամին գյուղ եկած Ալիկը, ով հանձն էր առել նրա մեկնելու ծախսերը ու հարցերը հոգալ:
– Ջիվա՛ն, մեջքդ կտրի էդ ծառից ու գնա մորդ հրաժեշտ տուր: Մեծ մարդ ես, ուժ գտիր ներսումդ ու արագացրու, խեղճ կինն էլ թող գնա քնելու, քանի օր է՝ աչք չի կպցրել,– պրակտիկ ու վճռական՝ լռությունը ցրեց Ալիկը:
– Ալի´կ, ախպոր պես, վերքիս աղ մի´ լցրու: Գնում եմ, բա կարո՞ղ ա էստեղ կանգնած մնամ ողջ գիշեր: Դու մեքենան խոդի տո՛ւր, թող տաքանա, մինչև ես մամայի հետ մի երկու բառ խոսեմ ու հասնեմ:
Արտաքուստ սառը Ջիվանի ներսը տակնուվրա էր լինում: Պիտի ստեր, պիտի հորինած սուտն այնքան արհեստավարժ ու համոզիչ, հերթական, բայց վճռորոշ անգամ մոր ականջները կաթեցներ, որ որևէ կասկած չառաջանար, թե չէ…
Փորձում էր չմտածել չստացվելու մասին:
Մեջքն ուղղեց ու շարժվեց դեպի Ամալը.
– Ա´յ մա, այ քու ցավն տանիմ, օդանավակայան գալն մտքիցդ հանե, արի ստեղ, քզի պինդ գրգիմ ու տղեքով էրտանք։
– Ջիվա´ն, ա´յ բալա, հո՞ եզդու հարսնիք չենք էգե, օր տղամարդկանցով առանձին պդի էղնիք։
– Մա´մ, լավ, էլի, դու գնա քու թոռան կողքին պառգի. էրեխա է, հանգարձ գիշերով կզարտնի, հըբը իմա՞լ կեղնի կողկին չեղնիս։ Մենք կերտանք, քըզի էլ խաբար կհասծուն, օր ամեն ինճ կարգին է անծե։ Կերտամ, օր հեդ իկամ, մամ, լրիվիս համար կերտամ, գհասկնա՞ս։ Էրտամ փող աշխադիմ, փող հավկիմ, Անահիդին էլ կբերիմ։ Կերտամ, կբերիմ, ամեն ինչ կվերականգնիմ։
– Տղե՜ս, ես քու ցավն տանիմ…
Ամալ տատն այլևս բառ չասաց. Ջիվանի վզովն ընկավ, ուժեղ սեղմվեց նրան ու ճակատը համբուրեց: Աչքերը չոր պահեց. կյանքում այնքան արցունք էր թափել, որ այլևս արտասվելու ուժ չուներ, նաև չէր ուզում, որ Ջիվանը հուզվի: Մայրական աչքը տեսել էր, նկատել նրա վախն ու հուզմունքը նրա աչքերում, ու զսպել ինքն իրեն:
– Կսպասիս, մա´մ, ինչ էլ էղնի, գիկամ: Մա´մ, իմալ էլ էղնի հեդ գիկամ,– հեռանալիս մի ակնթարթ կանգ առավ ու թաց աչքերը մթան մեջ թաքցնելով՝ կոկորդը քերող ձայնով արագ վրա բերեց Ջիվանն ու հեռացավ:
Կարմիր սարի տակի գյուղում բոլորը դեռ քնած էին. աքաղաղի կանչին կես ժամից ավելի կար, արթուն էր միայն Ամալ տատը, որ թոռանը գրկել ու աչքերն առաստաղին հառած՝ աղոթում էր Ջիվանի համար:
Իսկ օդանավակայանում արցունքերը զսպել չի ստացվում, անգամ տղամարդիկ են արտասվում՝ ոչ էն է՝ հեռացողի համար, ոչ էն է՝ իրենց, որ զրկվում են նրա ներկայությունից:
Օդանավի պատուհանից դուրս նայող Ջիվանի հայացքը մի պահ սառեց. իրենց գյուղն էր ու Կարմիր սարը: Կարոտած շունչ քաշեց ու ձեռքն աչքերին տարավ. վախենում էր, թե գուցե վերջին անգամ էր տեսնում գյուղն ու սարը, վերջին անգամ, այն էլ երկնքից…
3
Բոլոր հեքիաթները սկսվում են հենց այսպես. «Լինում է, չի լինում», «Կար-չկար», ասես հավատիդ ուժին են թողնում հետագայում պատմելիքը` հասկացնելով. «Ուզում ես՝ հավատա, չես ուզում՝ մի հավատա. քո խնդիրն է, միևնույն է, ես պատմելու եմ այն, ինչ ուզեմ. իմ ձեռքում է գրիչը, մտքերն ու հերոսներն իմն են, բայց վերջում պարտադիր հաղթելու է բարին»:
Երբեմն այնպես է լինում, որ ուրախությունն ու տխրությունն իրար են բարևում մի սրտի մեջ, բայց, չգիտես ինչու, տխրության ձեռքն ավելի ուժեղ է լինում: Լինում է նաև, որ ճիշտն ու սխալը գրկախառնվում են կյանքիդ մեջտեղում, բայց սխալի գիրկն ավելի մեծ է ու գայթակղիչ: Լինում է՝ համառում ես, պատեպատ լինում, որ ասելիքդ գոնե տեղ հասնի, ճիշտ գնահատվի, որ խիղճդ լռի, որ սիրտդ կանգնի, որ քնես հանգիստ ու էլ չարթնանաս, բայց չի լինում երբեք, որ չվախենաս այլևս չլինելուց…
Կյանքում միշտ լինում է ու չի լինում՝ մեր կամքից անկախ, մեզնից կախված, հանուն մեզ ու մեր դեմ. լինում է, սակայն, որ ոչինչ այլևս չի լինում…
Մնում են միայն գունաթափված մի երազ, մի քանի հետևություն ու գարնան սպասմամբ դեղնած աշուն…
Կարմիր սարի հեքիաթը չսկսվեց «Լինում է, չի լինում»-ով, որովհետև եղել են, միանշանակ եղել են Մոցոն ու Ջիվանը, ապրել են, ժպտացել, տխրել, խրխնջացել, քրտնել, հիասթափվել, կերել են՝ մեկը խոտ ու գարի, մյուսը՝ մոր ու կնոջ պատրաստած ապուրները, երբեմն անհամ, հաճախ կրկնվող կերակուրները:
Սա հերթական պատմությունն է սովորական մարդկային կյանքի մասին, որտեղ գլխավոր թեման սերն ու այդ սիրո հետևանքները պետք է լինեին: Փաստորեն հենց սկզբում չարդարացան նրանց սպասումները, ովքեր տրամադրվել էին հրաշքի, որովհետև սա պատմություն է սովորակա՜ն, մարդկային…
Ընդհանրապես սխալ է, երբ հենց սկզբում նշում ես այն, ինչի մասին գրում ես, բայց ինչ արած, հիմա մարդիկ սովոր են վերնագրերն ու դրանց տակը գրվող մի քանի տողը կարդալ, անցնել առաջ:
Սա պատմություն է, որը պատմվել է շատերի կողմից, անցել բերնեբերան, հուզել շատերին, բայց դուք հաստատ չեք լսել, որովհետև ինքներդ ձեզ կորցրել եք առօրյա թոհուբոհի մեջ, որովհետև կարդում եք լուրեր ու պատմություններ, որոնք հրամցվում են անկախ ձեր կամքից, թերթում եք, առաջ անցնում, ասես հաշվիչի հաշվեքարերը մատով շրջեք այնպես, ինչպես ձեր ցանկություններն են իրար փոխարինում օրվա մեջ ամենաքիչը երեք անգամ, իսկ ես հիմա երեք անգամ կկրկնեմ այս բառերը.
– Վա՛յ քեզ, վա՜յ քեզ, վա՜յ քեզ:
Գիտեմ, շատ քրիստոնեաբար հնչեց նրանց համար, ովքեր գոնե մի անգամ մասնակցել են խոստովանության, որի պայմանն է ծնկաչոք լինելը, որովհետև եթե պատրաստ չես ծունկդ ծալելու գործածդ մեղքերի համար, ապա ինչպե՞ս պետք է ներողություն խնդրելու ուժ գտնես: Անգամ անկրոնի համար այս բացականչությունը զարմանք, ամոթ ու հետաքրքրություն է առաջացնում իր իսկ արածի հանդեպ: Այնպես որ հիմա ես ներողություն եմ հայցում համբերությունդ չարաշահելու համար և ասում, որ սա պատմություն է, որի մեջ լինելու են Մոցոն ու Ջիվանը, ես, դու և շատերը, սա պատմություն է այն մասին, թե ինչպե´ս հեքիաթ չի կարելի գրել, որովհետև հեքիաթները գտնել է պետք հենց կյանքում:
4
Սա իմ քաղաքի հեքիաթը չէ: Ի տարբերություն մեր կարդացած ու դեռ չկարդացած հեքիաթների՝ քաղաքի հեքիաթներն ավարտ չունեն, թեկուզ բարի են, բայց միշտ անավարտ, կամ էլ պարզապես ցավող սրտիս իղձն է դա. ես երևի չեմ ուզում, որ իմ քաղաքի հեքիաթները վերջաբան ունենան, որ մի օր հանկարծ ավարտվեն: Քաղաքի հեքիաթները ստեղծվում են գինետներում, սրճարաններում, բակերում ու զբոսայգիներում: Հետո անցնում են սարեր, հասնում մինչև երկրի սահմաններին ու դառնում բամբասանք: Գյուղի հեքիաթներն ավարտվում են քաղաքներում:
Միայն սարերն են, որ ոչ մի տեղ չեն գնում, իրենց գիրկն են առնում քաղաքն ու գյուղը: Սարերը միշտ իրենց տեղում են, Կարմիր սարը՝ նույնպես. ամեն երեկո շոյում է արևի՝ քաղաքի թոհուբոհից հոգնած, դժգոհություններից ձանձրացած գլուխը, փարվում նրան ու ծոցն առնում: Մարդիկ սիրում են հիանալ մայրամուտով, սիրում են ուրիշների սիրով հմայվել կամ այն փնովել. լեռան ու արևի սիրախաղի ժամերին շատերի աչքերն են կլորվում հիացմունքից` երանավետ հայացքների մեջ ամբողջացնելով իրենց ունեցած կամ չունեցած սերերը: Սարն ու արևը ամոթից շառագունում են, կարմիր վարագույրով քողարկվում ու շարունակում իրար սիրել՝ մադկանց ընչաքաղց հայացքներից հեռու: Հենց էդպես էլ ծագել է մեր հեքիաթի սարի անունը՝ Կարմիր:
Ջիվանի հետ ծանոթացել էի քաղաքում, տարիներ առաջ, երբ դեռ ուսանող էի: Նրա քույրը եկել էր քաղաք` ուսումը շարունակելու: Նույն կուրսից էինք: Ջիվանն էլ, որպես թասիբով սարեցի, գալիս-գնում էր, կանգնում էր համալսարանի դռների առջև, որ քրոջ խաթրին հանկարծ դիպչող չլինի, որ քրոջ գլխից մազ չպակասի: Հենց Արփին՝ Ջիվանի քույրը, առիթ դարձավ, որ նա ծանոթանա իր ապագա կնոջ հետ: Ծանոթացավ, ամուսնացան, ու հենց այդ պահից սկսվեցին խնդիրները: Գյուղացները, Ջիվանենցից թաքուն, իրար մեջ փսփսում էին, որ նոր հարսն օր ու արև չի տալիս սկեսրոջը: Դժվարությունները բազմապատկվեցին որդու ծնվելուց հետո. արդեն «ոտքը պնդեցրած» հարսը ոչ միայն իշխող դիրք էր փորձում ունենալ տան մեջ, այլև սկսել էր բողոքել անհեթեթ բաներից, անգամ պատերի գույնից, որն իր դեպրեսիայի պատճառն էր:
– Ես պիտի լավագույնն ապահովեմ իմ երեխայի համար, հասկանո՞ւմ ես, իսկ դու՝ որպես հայր, արժանի չես նրան: Ի՞նչ ես անում դու, ի՞նչ ապագա ես ստեղծում էս չոլերում: Պետք է էս գյուղից գնանք. էստեղ ապագա չկա, տղաս կարգին դպրոցում պիտի սովորի, ոչ մի բանից պետք է չզրկվի…
– Ա´ն, ամեն ինչ լավ է լինելու, ուղղակի համբերություն է պետք. միանգամից ոչինչ չի լինում, ընթացքում փող հետ կգցենք: Ես մեղավոր չեմ, որ գյուղում եմ ծնվել, էստեղ ամեն ինչ եղանակից է կախված` Աստծու բարեհաճությունից: Լավ կլինի, խոստանում եմ:
– Ես քեզ վաղուց արդեն չեմ վստահում, անիմաստ է ամեն ինչ…
Շաբաթը մեկ ամենաքիչը մի վեճ լինում էր: Վեճերից մեկից հետո Անահիտը հավաքել էր բոլոր փաստաթղթերը, այն ամենը, ինչ հնարավոր էր վերցնել օժիտից, որդու ձեռքը բռնել էր ու հեռացել:
– Լսի՛ր, հո դու հիմա՞ր չես, ոնց թե՝ չպետք է կապ ունենամ որդուս հետ, հո երեխաս անհեր չի՞ մեծանալու:
– Անհո՛գ եղիր, ես նրա համար հա՛մ մայր կլինեմ, հա՛մ էլ հայր:
– Երբ մեծանա ու հարցնի. «Ա´յ մեր, հերս ո՞ւր ա», ի՞նչ պատասխան ես տալու:
– Մի բարի հեքիաթ կհորինեմ քո մասին ու վերջում էլ կասեմ, որ մահացել ես. ամբողջ կյանքում կհպարտանա քեզնով…
Առաջին անգամ հետ բերել ստացվեց. Ջիվանի մայրը, հայրը, հավաքվել-գնացել էին Անահիտենց տուն: Երկրորդ անգամ իրենք էլ հետ բերել չուզեցին. թոռանը վերցրին ու վերադարձան տուն: Լուրեր էին պտտվում, թե Անահիտը սիրեկան ունի քաղաքում, թեև դրան հիմա էլ սիրեկան չեն ասում. պարզապես «ընկեր»:
Վերջին խոսակցությունը Ջիվանի ու Անահիտի միջև քաղաքում էր, հենց այն նույն սրճարանում, որտեղ հանդիպել էին առաջին անգամ: Անահիտը հպարտ կեցվածք էր ընդունել. թիկունքը պաշտպանված էր զգում, Ջիվանն էլ չհանդուրժեց դա.
– Դուք ընտրում եք նրանց, ովքեր ձեզ, ձեր կարծիքով, «պահելու» են, ընտրում եք տարբերակներից ամենահարմարը:
-Դո՞ւք:
– Դու կամ Դուք, ի՜նչ տարբերություն… նույն դերանունն եք և, չնայած անուններն են տարբեր, բայց նույն դերն եք խաղում: Կամ հենց դու, այո´, հենց դո´ւ, չնայած հենց դո´ւք, որ հոլովվելիս դառնում եք եսասեր՝ Քեզ ու Ձեզ, հոլովվում, ձևափոխվում ու գալարվում եք՝ ճկվելով սեռի ու անվան ծանրությունից՝ մնալով անորոշ դերանուն, անփոփոխ տեղը զբաղեցնելով Ես-ի ու Մենք-ի մեջտեղում: Միշտ մեղավոր են Քո կամ Ձեր կողքին գտնվող Նրանք…
– Իսկ եթե այլ տարբերակ չկա՞, եթե կյանքն է դրան տանում:
– Տարբերակ միշտ էլ կա, ուզածդ ի՜նչ է:
– Ուզում եմ երջանիկ լինել: Ցանկանո՜ւմ եմ…
– Սո՛ւս, կամա՛ց, մի՛ գոռա: Ախր քոնմաններին անգամ խոսելու իրավունք պիտի չտան, էլ ուր մնաց` ընտրելու: Դուք միայն ուզել գիտեք: Իսկ ձեր ուզածն ավելի գեղագիտորեն, առավել վեհ ներկայացնելու համար ասում եք՝ ցանկանում եմ: Ուզում եք, հասնում եք ձեր ուզածին, շատ արագ կշտանում ու նորից ուզում:
– Իսկ դու մի որոշիր, թե ով ինչ պետք է անի:
– Հիմա փորձում ես ամեն գնով արդարացնել որոշումդ: Բայց եթե ներսումդ կռիվ չլիներ, հանդիպման առաջարկս անպատասխան կթողնեիր:
– Իմաստ չկար մնալ ձեր քոսոտ տանը:
– Շա՜տ համարձակ ես:
– Ես միշտ էլ համարձակ եմ եղել: Պիտի գլուխս կախե՞ի, ամաչե՞ի, համե՞ստ ձևանայի:
– Ահա՜, ճիշտ է, ավելի լավ է համարձակ հեռանալ, քան համեստ ձևանալ ու ներսից քայքայել ամեն ինչ: Արդարացո՞ւմ ես ուզում լսել. ասեմ. դու մտածում ես, որ արդեն քնելու տեղ ունես, տեղ, ուր քեզ կկերակրեն, մի փոր հաց կտան, ու ինքդ քեզ կկոչես Ապահովված, չէ, այդպես քեզ կկոչես մտքումդ, բայց ուրիշների մոտ քեզ կանվանես Երջանիկ:
– Ավելի լավ է՝ գնամ, քեզ հետ բան քննարկելն անիմաստ է։
– Ավելի լավ է՝ գնա, մնալուցդ օգուտ չկա…
Անահիտը մի քանի քայլ արեց, հետո չդիմացավ, շրջվեց ու մահապատժից առաջ ընձեռնված խոսքի հնարավորություն ունեցողի նման արագ վրա բերեց.
– Մե՛կ է, ես սիրում եմ նրան,– և հեռացավ արագ:
«Դու ի՞նչ գիտես՝ սիրելն ինչ է, դու միայն ցանկանալ գիտես»,– ձեռքերը գրպաններում՝ հանգիստ մտքում պատասխանեց Ջիվանը, մի քանի վայրկյան կանգնած մնաց ու հեռացավ:
Նրանք այլևս չհանդիպեցին, թեև Ջիվանն ուզում էր ընտանիքը վերամիավորեր, կարոտը երբեմն խեղդում էր, բայց նաև հասկանում էր, որ նման քայլի դեռ պատրաստ չէ, հետո էլ շատ մարդկանց ու արժեքների վրայով պիտի անցներ: Դժվար է թքածը լիզելը, հատկապես` ուրիշի թքածը…
Դատարկությունը լցնելու և ներքին լռությունը խախտելու համար Ջիվանը որոշեց մի նոր զբաղմունք գտնել՝ ձիաբուծությամբ զբաղվել, մանավանդ որ Կարմիր սարի լանջերի ալպիական մարգագետիններն այդ հնարավորությունը տալիս էին: Քաղաքի ընկերներից Ալիկը նրան նվիրեց առաջին ձին՝ սևաթույր, արաբական մտրուկը:
– Ալիկ, քեզ անձնագրով Ալեքսանդր են ասում, չէ՞:
– Հա, Ջիվա´ն ջան, ինչի՞ ես հարցնում:
– Դե ուրեմն՝ նվիրածդ ձիուն էլ Բուցեֆալ անունը կտամ, Ալեքսանդրի ձի Բուցեֆալը սև բաշ ու սև աչքեր ուներ, երկար, քամուց խաղացող պոչ. սազում է, վերջ, որոշված է,– հաստատակամ մոտեցավ ձիուն, գլուխը շոյեց ու ճակատը համբուրեց Ջիվանը:
– Ջիվա՜ն, վերջացրո´ւ, ի՜նչ Ալեքսանդր, ի՜նչ Բուցեֆալ: Սա ոչ սմբակների վրա մատներ ունի, ոչ էլ գլուխն է ցլի գլխի նման: Սովորական ձի է: Թե ինձ լսես, Մոցո անունը կտաս՝ պարզ, մեր սարերին սազական:
Դրանից հետո Ջիվանը հաճախ էր լեռներում «կորչում». ժամանակի ընթացքում ձիերի քանակն ավելացավ, բայց Մոցոյի հանդեպ սերն ու հոգատարությունը չպակասեց: Երբեմն ժամերով պառկում էր նոր բուսնած թարմ կանաչի վրա, փակում աչքերն ու փորձում երազել։ Դիմացը տարբեր պատկերներ էին հայտնվում, չքվում, հետո նորից հայտնվում. կինն էր՝ նախկին կինը, դրվագներ նրա հետ վեճերից, պատկերացնում էր իրեն երկրից դուրս, անորոշ մի վայրում ապրելիս, ուր Անահիտը երջանիկ էր, իսկ ինքը՝ դատարկ ու հիշողություններից զրկված: Այդպես շարունակվում էր մինչ այն պահը, երբ լսելի էր դառնում Մոցոյի սմբակների դոփյունը: Աչքերը բացում էր, դիմավորում ձիուն, ապա արագ թամբում ու սկսում սլանալ Կարմիր սարի լանջերով, մինչև արևը մայր կմտներ: Տունդարձի ճանապարհին իջնում էր ձիուց ու կողքով քայլում:
Վերջին շրջանում գրեթե միշտ մտահոգ տեսք ուներ. օրեցօր դեմքի սփրթնածությունն ու մարմնի թուլությունն ավելի տեսանելի էին դառնում: Եղան ուշաթափության դեպքեր, բայց տնից հեռու՝ սարերում: Լավ է, որ այդ կողմերով անցնող հովիվները ժամանակին նկատել էին, օգնության հասել: Մի անգամ էլ Մոցոն մոտեցել էր ու տիրոջը պառկած տեսել. խրխնջացել էր, դնչով բզել, բայց Ջիվանն անգամ աչքերը չէր բացել։ Միամիտը կարծել էր, թե տերը շատ խոր քնած է, հողը սմբակներով այնքան էր փորել, որ կարողանա մտնել Ջիվանի տակ, ծնկները ծալել էր, մեջքին առել նրան ու հասցրել տուն: Երբ արդեն նա ուշքի էր եկել, տանեցիներին փորձել էր համոզել, թե պարզապես արևահարվել էր:
5
Չգիտեմ՝ կռահեցիր, թե ոչ, բայց Ալիկը ես եմ։ Որ երկար-բարակ չմտածես, թե ինչ կապ ունեմ այս պատմության հետ, ասեմ, որ ծնվել եմ Կարմիր սարի տակի գյուղում, բայց ծնվելուցս անմիջապես հետո ամբողջ ընտանիքով տեղափոխվել ենք քաղաք՝ սարի հետևի քաղաքը։ Իմ ծնվելու պահին գյուղում ոչ մի տղամարդ չի եղել. բոլորը «Արարատի» խաղը նայելու էին գնացել, իսկ իմ ծնունդը նշելիս հավաքվել են միայն գյուղի տղամարդիկ: Թե ինչ դժվարությունների են հանդիպել մերոնք քաղաք տեղափոխվելուց հետո, ես տեղյակ չեմ. ինձ համար լավագույնն էին ապահովում: Այդպես շարունակվեց մինչև համալսարանն ավարտելս: Ավարտելուց հետո շատ նոր բաներ սկսվեցին, շատ ավարտներ եղան կյանքումս, բայց մի բան անփոփոխ էր: Որքան էլ ցանկացա պոկել ու շպրտել, թողնել անցյալում, չէր ստացվում. կարոտն Արփիի հանդեպ ուղեկցում էր ինձ ամեն օր և ամենուր: Ասում են՝ մեր քաղաքը փոքր է. փորձիր գտնել, հենց այն մեկին, ով պետք է քեզ այդ պահին, ում կարոտում ես այն փողոցում, որի մայթերով քայլում ես աչքերդ չորս կողմ արած, ու մեքենաների արտանետած շմոլից առավել կարոտն է խեղդում:
Չկա…
Չկա, գրողը տանի. մեկնե՞լ է երկրից, տնից դուրս չի՞ գալիս, քաղաքից դո՞ւրս է, քաղաքի խուլ անկյուններում թաքնվա՞ծ. չգիտես, բայց փնտրում ես, ավելի ճիշտ՝ դու չես փնտրում, այլ սիրտդ՝ ճանապարհի բոլոր հոծ գծերը կտրելով, չթույլատրված տեղերով անցնելով, բայց չկա…
Ու քաղաքը սկսում է ճնշել, բոլոր լուսացույցները կարմիր են միայն վառվում, բոլոր խանութների ու սրճարանների դռներին՝ «ՓԱԿ Է» է, փողոցները դատարկվել են անցորդներից. դու մենակ ես:
Ու հենց այդ պահին մեկը ծառս է լինում դիմացդ ու փաթաթվում՝ դեմքիդ գոռալով.
«Բարև, ախպե´րս, ո՞նց ես»…
Այն մեկը, ում մասին վաղուց չէիր մտածել, չէիր էլ սպասում տեսնել։ Ու սկսում ես հուսադրել քեզ, որ քաղաքը, մեր քաղաքը փոքր է, ոնց էլ չլինի, այսօր կամ վաղը, մեկ է, հանդիպելու ես նրան, ում համար մնացել ես։ Ու սիրում ես քաղաքը, շնչում, խեղդվում, ամեն երեկո մահանում ու ամեն առավոտ հարություն առնում հանուն նրա, նրա պատճառով։
Իսկ նա…
Նա պարզապես քո քաղաքում չի ապրում:
Հենց այդ կարոտն էլ ստիպեց, որ գնամ գյուղ ու վերականգնեմ խզված կապն անցյալիս ու Արփիի հետ: Գյուղում էի, երբ իմացա Ջիվանի հիվանդության մասին ու որոշեցի օգնել՝ ինչով կարող էի, որքան կապերս ու հնարավորություններս կներեին: Լեյկեմիա՝ բժիշկների ախտորոշումն էր. ասել էին. «Սպասեք, տեսնենք ինչ պրոգրես կամ հետընթաց է լինում, նոր կորոշենք բուժման ընթացքը»: Իսկ սպասումը… Միշտ ասում են. «Սպասեք, լավ է լինելու»` չհասկանալով, որ սպասումը մարդկանց զրկում է ապագայից. յուրաքանչյուր սպասում ենթադրում է դադար, միջանկյալ, չկողմնորոշված վիճակ ու վակուում: Բայց ասում են. «Սպասեք, ա´յ, կտեսնեք, լավ է լինելու» և ամեն անգամ այս ծեծված նախադասությունից հետո կանգ է առնում մի կյանք հենց կյանքի մեջտեղում:
Ու մարդիկ ստիպված հեռանում են:
Ինչո՞ւ մնալ, եթե ինչ-որ տեղ գնալիս հետդ միայն հիշողություններ ես տանելու:
Հեռվում ամեն ինչ փոքրանում է ու հետզհետե վերանում, ոչնչանում, մեծանում է միայն կարոտը, այն էլ միայն հիշողությունների հանդեպ, ինչը կոչվում է անցյալ, անցյալ կատարյալ, բայց միայն ժամանակային առումով, թե չէ ո´չ ես, ո´չ դու, ո´չ մյուսները կատարյալ չենք, բայց ահագին բան ունենք կյանքում անելու, վերստեղծելու:
Իսկ մեր պատկերացումները միշտ կատարյալ են ու ցանկությունները, հույս ունենք, որ անպայման կկատարվեն…
Ստիպված վիճակդ նույնացնում ես մի կնոջ կացության, ով ամեն գիշեր անտրամադիր ու հոգնած մտնում է անկողին և խոստանում. «Սպասիր, ամեն ինչ լավ է լինելու», հետո ծերացնում քեզ սպասման այդ անօդ ու ժամանակից դուրս մնացած տարածության մեջ: Սկսում ես դատարկությունդ լցնել մենախոսությամբ, բողոքով, պայքարով, երբեմն էլ անհանդուրժողականությամբ և սպասումից հոգնած ասում. «Սպասիր, միգուցե վերադառնամ», ու խեղդամահ անում նրան նույն անկողնում, այդ նույն սպասումով:
Ջիվանը մեկնեց Գերմանիա` բուժման ու այլևս չվերադարձավ գյուղ: Խոստացել էր, բայց չվերադարձավ: Մի քանի տարուց նրա մոտ տեղափոխվեցին մայրն ու որդին, ինքն էլ ամուսնացավ իրեն խնամող բուժքրոջ հետ: Իսկ Արփին տեղափոխվեց քաղաք՝ ինձ մոտ:
Կարծես թե բոլորը հասան իրենց մուրազին, ինչպես հեքիաթներում է լինում, և ժամանակն է, որ հեքիաթն ավարտվի, բայց ժամանակները հիմա փոխվել են՝ չես հասցնում մի բան սկսել կամ ավարտին մի կարգին շունչ քաշել, երբ հանկարծ հրում են նոր պատմությունների մեջ, նոր պատմություններ ստեղծելու:
6
Փողոցում երկու հոգի սիրուց էին խոսում:
Մի երիտասարդ, փողոցի ծայրում ձայնը գլուխը գցած, սեր էր քարոզում, թե բա՝ «Սիրեք Աստծուն, Աստված սեր է», իսկ մարդիկ, իրար սիրելով, սիրահետելով, անցնում էին նրա կողքով ու մատները վեր տնկում. խենթի տեղ էին դնում։
Մի զառամյալ ծերուկ էլ փողոցի մյուս ծայրում սեր էր մուրում. «Աստծո՜ւ սիրույն, մի բանով օգնեք, տո Մարդ Աստուծո, անտարբեր մի՛ անցիր», իսկ մարդիկ խղճահարության ակնթարթն էին ապրում ու պետությանը մտքում հայհոյելով՝ անցնում կամ էլ ասում. «Հերթական ցնցոտիավոր բիզնես անողն է», հետո արագացնում էին քայլերը։
Մոցոն, աջ ու ձախ ուսումնասիրելով, պտտվում էր անծանոթ քաղաքի փողոցներով: Ամեն ինչ օտար էր, այս ընթացքում տարբեր լեզուներ էր լսել, փորձել էր հարազատ հնչյուններ որսալ դրանց մեջ, բայց ապարդյուն:
Ձիերը քաղաքում չեն ապրում, ձիերի համար քաղաքում, լավագույն դեպքում, դեկորատիվ կամ էլ քարշակի աշխատանք է լինում նախատեսված, այն էլ միայն քչերի՝ տեսքով ու դիմացկունների համար: Մոցոն մի կերպ խույս էր տվել ճանապարհին հանդիպած շրջիկ կրկեսից ու հասել իրեն անծանոթ հերթական քաղաքը:
Օրը մոտենում էր ավարտին, օտար քաղաքի վրա կախված երկինքն աստիճանաբար մթնում էր: Արևին փոխարինելու էին գալիս լապտերների աղոտ լույսերը, իսկ Մոցոն, արդեն որերորդ ամիսն էր, մայրամուտ չէր տեսել. այս կողմերում սարեր չկային, գլուխը որ կողմը բարձրացնում էր՝ շենքեր էին՝ բազմագույն ու սառը: Հույսը չէր կորցրել. ամեն ինչ կորցրել էր, անգամ նալերն էին պոկվել սմբակներից ու կորել, բայց հույսն ամուր էր պահում սրտում: Կեսգիշերին մոտ, Մոցոն, գլուխը կախ գցած, ոտքերը մի կերպ քարշ տալով, հասավ քաղաքի կենտրոն: Ուժերը լքում էին. ուզում էր աղոթել, բայց ո՞ւմ, ո՞վ էր լսելու նրան: Լսել էր, որ մարդիկ Աստծուն են աղոթում, բայց դա մարդկանց Աստվածն էր, իսկ իր աստվածը մնացել էր հեռու լեռներում…
