Սենյակը փոքրիկ էր. դե, տեղ են խնայում: Փոխարենը՝ առաստաղը մաքուր ընկուզենուց էր, սենյակը թարմ էր, բուրավետ: Պատուհանից երևում էր հրապարակը՝ էլի ոչ շատ մեծ, կլորավուն, գոգավոր: Սիենայի պես՝ գավաթաձև դեպ մեջտեղ կորացող, բայց՝ Սիենայից լավ. շուրջբոլորը` կանաչ: Դիմացի մայթին՝ կայանապետարանի շենքի տակ, բացօթյա սրճարանի սեղանիկներն էին: Լուսնային կեսօրն անց էր, գմբեթի վրա արևի ճառագայթները պար էին տալիս, տպավորություն էր ստեղծվում, որ նրա տակ շատ շոգ է, թեև ես գիտեի, որ այդքան էլ չէ, նորմալ ջերմ եղանակ է պահպանվում, քսանհինգ աստիճան ցելսիուս, ասենք մեկի համար՝ ջերմ, մյուսի՝ ինձ պես մրսկան՝ պաղոտ նույնիսկ. դուրս գալուց հետս վերցրի վարդագույն ժակետս: Թափանցիկ գմբեթը գմբեթում էր հրապարակիկի վրա, գնում, ալիքաձև ծառս լինելով, բլուրների ռելիեֆը կրկնելով, կորչում հորիզոնին, փայլփլում, ասես ջրի տակից նայես վեր, ուր մակերևույթի վրա խայտում են ճառագայթներ: Ձկներն էին պակասում դեմքիդ դիմաց: Ջեթլեգը զգում էի, քունս չէր տանում: Սուրճ է պետք:
Իջա վերելակով, ժպտացի մատենավար աղջկան՝ հյուրանոցի մթոտ նախասրահում, դուրս եկա շլացուցիչ ճառագայթների տակ: Կկապվեմ Լյուսինդային, զեկուցելու համար, թե ի՜նչ հարմարիկն է, առայժմ, Կիլիկիա կայանը: Հայրիկիս հետ արդեն խոսել էի:
Ցատկս զսպում էի: Խիտ թուփն ու ծառը շուրջանակում էին հրապարակը: Աղունիկներն են պակասում, այն էլ ինչ-որ ծլվլոց նրանք արդեն միացրել էին, նույնիսկ ծղրիդի երգ կար թեթև աղմուկի հեռու հիմնամակարդակում: Հսկա արձան կար հրապարակի ձախ կողմում, աչքի պոչով էի նկատել, ուշադրություն չէի դարձրել վերից. տղամարդ էր, քայլող, ուսերին՝ երեխա:
Հրապարակը խաչմերուկ էր. ահա Վիլյամ Սարոյանի պողոտան, ահա՝ Ռեյ Բրեդբըրու, Բրեդբըրու պողոտայի պռնկին՝ արձանը:
Պտտվեցի շուրջը: Բարձրահասակ մարդ, տարիքն առած, ինչ-որ կիսահամազգեստով, ոչ տիեզերագնացի. քայլափոխի էր, ասես՝ արշավի, ուսապարկի տեղը՝ երեխան: Տղա երեխու ոտքերը մի քիչ ցցած էին, ասես հո՜յ ասեր իր տակի մարդուն, երևի իր հայրիկն էր: Տղուկի բերանը բաց էր: Ոչ, ժպտում էր: Մարդն ինչ-որ անորսալի բանով հայրիկիս էր հիշեցնում:
Վարդագույն տուֆից էր, մշակված: Ձեռք տվեցի. չէր զգացվում, թե ինչ-որ բանով պատված է: Հաճելի էր զգալ տուֆը մատներովս, կարոտել էի: Տեսնես ով է: Փնտրեցի ցուցատախտակ:
«Վարդգես Սուքիասյան»: Հեղինա՞կն է, կերպա՞րը:
Չէի ասի, թե արձանը շատ դուրըս եկավ: Բայց ինչ-որ իմաստով լավն էր: Հատկապես երեխան: Թաթիկներով հոր ականջները փակած:
Պատվանդանին, ստվերի կողմից, մարդ էր նստած: Հնամաշ շորերով, անթրաշ, բայց, չնայած Ռոդենի «Մտածողի» անհարմար դիրքին՝ երևում էր, որ շատ ձիգ է ու պինդ, հայրս ասում է՝ «գնդակ-մարդ»:
Աչքերով ժպտացի, նրանից հեռու նստեցի, որ բեյֆոնով հասկանամ, թե ում արձանն է: Չէի հասցրել փնտրել՝ խոսեց.
– Առաջին անգա՞մն եք:
– Այո: Իսկ դուք գիտե՞ք, թե սա ում հուշարձանն է:
– Վարդգես Սուքիասյանի:
– Ո՞վ էր:
– Չգիտեմ: Բայց ես նրան ճանաչում էի:
– Երեխայի՞ անունն ինչ է:
– Ցանկացած անուն կարող եք դնել, պայմանական երեխա է: Ես էլ եմ այդպես նրա ուսերին նստել: Կարող եք իմ անունը դնել՝ Արմեն Մնացականյան:
– Հետաքրքիր է,– ասացի: – Մարդը պայմանական չէ, երեխան պայմանական է:
– Հենց այդպես էլ արվել է արձանը, եթե ուշադիր նայեք:
Վեր կացա, հեռվացա ու, դուրս թռչելով շլացուցիչ լույսի տակ (զգուշությունս մի պահ չպահեցի, մի քիչ վեր ճախրեցի)՝ նորից նայեցի. իրոք. տղամարդն արված էր լրիվ ռեալիստորեն, նույնիսկ, այսպես կոչված, մոդայիկ «թափթփուկային» ոճով. շորերի մաշվածությունն էլ էր մանրազնին կերտած: Երեխան, բացի ոտքերից, ձեռքերից ու դեմքից՝ կտոր սլացիկ քար էր, ասես ծորք, ետին մասում կորացող. երեխու հետևը տղամարդու մեջքից դուրս ընկած էր, իբր: Ձեռքերն էլ մանրամասն չէին արած, ու նրանց դիրքը՝ մարդու գլխին. փափուկ քարե փաթաթանի երկու ծայր, գալիս գրկում էին մարդու ճակատն ու գագաթը:
Վարդգես Սուքիասյանը շատ բարձրահասակ էր և այդպիսով նման չէր, իհարկե, հայրիկիս: Սակայն ինչ-որ բանով նման էր. մեջքի դիրքով՝ տղան ուսերին… ասես եղբայրս հորըս ուսերին… քայլքի անկյամբ…
– Ինչու՞ մարդ չկա, – քաղաքավար դիմեցի զրուցակցիս:
– Բոլորը զբաղված են, միայն մենք ենք ազատ: Երեկոյան կլինի:
– Ես նոր եմ ժամանել, դրա համար էլ ազատ եմ, – համենայն դեպս ճշտեցի:
– Ի՞նչ գործով:
– Վաղը կոնֆերանս կա՝ եվրասիական տիեզերագնացների հավաք:
Կայծակնային հայացքով չափչփեց:
– Տիեզերագնա՞ց եք:
– Կարող էի լինել: Բայց՝ միայն որպես ուղևոր: Ժուռնալիստ եմ՝
«Ճառագայթ» հանդեսից: Պատմություններ եմ հավաքում:
– Ուրեմն վաղն էլ կհանդիպենք, – ասաց:
– Դուք տիեզերագնա՞ց եք:
– Հինգերորդն եմ, – ասաց տխուր:
Ձեռքը տարավ կիսահամազգեստային իր ժիլետի բազում գրպաններից մեկը, հանեց փաստահետքը, մեկնեց: «Հայաստանի տիեզերական կոմիտե. վկայական համար հինգ. տիեզերագնաց Արմեն Մնացականյան»,– վկայեց փաստահետքը:
– Ուրախ եմ ծանոթանալ: Լիոնելլա: Ձեռքս մեկնեցի:
Զգուշությամբ մի թեթև սեղմեց մատներս, լուսնային պայմաններում՝ հազիվ դիպավ, փաստորեն:
– Սուրճ կուզե՞ք, գնանք սրճարան:
– Ես սուրճ չեմ խմում: Ես վեր կացա:
– Գնամ սուրճ վերցնեմ-գամ:
Գավաթակորով, թռչկոտելով վազեցի արևի տակ: Պարզվում է, «Ստարբաքս» էր: «Ստարբա՛քս էր», Կա՛ռլ:
Մարդուն շատ քիչ բան է պետք, ի վերջո: «Կիլիկիա» լուսնային կայան, «Ստարբաքս», հետաքրքիր, հայրիկիդ հիշեցնող հուշարձան… Նույնիսկ զրուցակիցը պարտադիր չէ, քանի դեռ մարդ ունի բեյֆոն, սակայն… Զրուցակիցս ինձ սպասում էր, կամ՝ չէր սպասում, պարզապես նստած էր՝ բռունցքը կզակի տակ: Էլի հորըս պես: Զարմանալի է. երկու տղամարդ տեսա առայժմ, երկուսն էլ հորըս են հիշեցնում: Գուցե նրա ուսերին նստած տղան է՞լ: Հորըս այդքան փոքր տարիքում դժվար էի պատկերացնում: Պրպտեցի մտքումս բոլոր տեսածս լուսանկարները: Երկուսից չորս տարեկան բոլոր տղուկներն էլ, երևի, իրար նման են ինչ-որ բանով, մանավանդ թե պայմանական են կերտված: Գանգրահեր էր, ինչպես հայրս:
Հուշարձանը հորըս նման էր կեցվածքով, գունդուկծիկ դարձած, կոլոլված նստած տիեզերագնացը՝ չափսերով. հայրս էլ էր այդպես նիհար, ոչ բարձրահասակ ու, դեռ մի քանի տարի առաջ՝ պիրկ: «Գնդակ»: Դա իր խոսքն էր՝ մանկուցս. «Մկաններդ պիտի գնդակ լինեն, գնդակ: Ուզու՞մ ես թեկուզ Մերկուրի հասնես. գնդա՛կ»:
Գնդակ Արմեն Մնացականյանին մոտենալիս, փորձելով սուրճը լուսնի կշռի պայմաններում չթափել (կափարիչ չդրեցի, չեմ սիրում), կյանքիցս գոհ՝ որոշեցի հանդիպմանս իմաստը. բեյֆոնի փոխարեն՝ չզբաղված հետաքրքիր մարդու հետ շփում: Գուցեև՝ աշխատանք: Իրական շփումը թանկ է: Աստված գիտի ինչ ժխոր է լինելու կոնֆերանսում:
– Դե, պատմեք, – ասացի՝ նստելով պատվանդանին, մի ոտքս տակս ծալած: Պատվանդանը սառն էր:
«Ճառագայթ» հանդեսի մեր կոդեքսի առաջին կետն էր՝ «Եթե գնում ես մոլորակից մոլորակ, մի՛ ցիտիր առաջին իսկ պատահած տիեզերագնացի պատմությունը, դա մովետոն է»: Մանավանդ եթե նա ինձ չէր տանում, ասենք, գոնե Ֆոբոսից Դեյմոս, ես համոզված չէի, որ պարտավոր եմ ունկնդրել նրա առաջին իսկ պատահած պատմությունը: Բայց այս մեկինն առաջին պատահած չէր՝ գոնե հինգերորդ պատահած էր լինելու, տրամս հազար էր, ու ես, սուրճս ծնկներիս արանքում ճոճելով, որոշեցի, որ թող տանի նա ինձ իր պատմությունից պատմություն, ալիքից ալիք:
– Ի՞նչ պատմեմ:
– Ինչպես էիք դուք այս մարդու ուսերին թառել, բայց չգիտեք, թե նա ով է:
– Առաջին անգա՞մ եք այստեղ:
– Այս կայանում՝ այո: Լուսնի վրա՝ հինգերորդ: Դուք՝ հինգերորդ տիեզերագնացն եք, ես՝ հինգերորդ անգամ եմ այստեղ: Եղել եմ արդեն Ատլանտիդայում, Վալհալլայում՝ երկու անգամ, Սիլմարիլյոնում: Այստեղ՝ ոչ, երբ գալիս էի՝ դեռ միայն կառուցվում էր: Վրայով թռել եմ լուսնաթռով, երբ դեռ փորված ձագար էր, մեջը վխտում էին արջանման մարդիկ՝ պաշտպանազգեստներով: Սա ավելի շուտ Կապադովկիա է հիշեցնում, ոչ թե Կիլիկիա:
– Ստալագմիտնե՞րը նկատի ունեք:
– Այո: Եվ՝ ներսի որմնանկարները:
– Տեսե՞լ եք:
– Դե, բեյֆոնով ո՞վ չի տեսել: Աշխարհը թնդում է: Ես լինեի՝ այս մարդու փոխարեն վարպետ Խորենի արձանը կդնեի նախ և առաջ:
Նայեց ինձ, ուզեց բան ասել, ասելիքը կարծես դժվարությամբ կուլ տար: Ջլուտ վզին ադամախնձորը գնաց-եկավ:
– Դա էլ կա: Մեկ այլ տեղ է: Քարանձավների կողքին: Վաղը կտանեն էքսկուրսիայի՝ կտեսնեք:
– Ընդհանրապես տարօրինակ արձան է, –ասացի:
Նայեց խոժոռված:
– Մտահո՞գ եք:
– Վաղը լինելու է մե՜ծ ղալմաղալ: Չկարծես, ես վաղն այսպես անթրաշ չեմ լինի: Չեմ սիրում անթրաշ տղամարդկանց:
Անցավ դու-ի, իհարկե, տարիքով թույլատրելի էր, անցանք առաջ: Որ ասաց «կթրաշվեմ»՝ ուրեմն զգում է, զգայուն է: Հայրս միշտ թրաշված է: Մի՛շտ: Նա թրաշվում է օրը երեք անգամ. աշխատանքի գնալուց, ընդմիջմանը և երեկոյան՝ հյուր գնալուց առաջ: Եվ՝ միշտ փողկապով է: Հավաք է: Մայրս ասում է՝ «Այ մարդ, գոնե մի քիչ մազ թող դեմքիդ մի օր, շոշափեմ, ձեռս էնքան է կոպտացել՝ շուշաթուղթի կարիք ունի», բայց նա՝ ոչ: Միայն՝ թավշյա:
– Ինչու՞:
– Ուզում են Ղազախստանի վարչությունը փակել:
– Ինչ է եղե՞լ որ:
– Տիեզերագնաց չկա: Քսան տարի է՝ ոչ մի տիեզերագնաց չի արտադրում:
– Հարյուր քսան հոգի գալիս է, մեկը չկա՞:
– Չկա: Էնտեղ ինչ-որ սկանդալ է: Յուպիտերի պատճառով: Այդպես էլ չկարողացան կողմնորոշվել, թե ով է գնում: Յոթանասուն հոգի միայն Հայաստանից է եկել: Բազմացել ենք, էլ դու սուս: Իրար ենք հրմշտում: Երեսուներեք՝ Ռուսաստանից: Յոթը՝ Բելառուսից: Երեքը՝ Ադրբեջանից: Չորսն էլ Ղրղզստանից: Մի երկուսն էլ Ուկրաինայից ու Մոլդովայից: Ղազախստանից՝ չկա:
– Բա թուրքե՞րը:
– Թուրքերը բոյկոտում են: Կայանի անվան պատճառով:
– Այո: Ինչպես էին ուզու՞մ: «Նախկին օսմանյան տարածք Կիլիկիա կայան»: ՆՕՏԿԿ: Արտասանել անհնարին է:
– Ոչինչ, ի վերջո կընդունեն: «Կիլիկիա» ասել կսովորեն: Իրենց մեջ հոյակապ տիեզերագնացներ կան, հասկանում են, որ այդ պահվածքն ապուշություն է:
– Հայաստանն ինչպե՞ս կքվեարկի:
– Իհարկե, կպաշտպանի Ղազախստանին: Չէ՞ որ ԵԱՏՄ անդամ է: Հետո՞ ինչ, որ երկրի բախտը վերջերս չի բերում: Հո միշտ այդպես չի՞ լինելու: Սակայն այնտեղ ատամ կրճտողներ կան: Բիզնեսի հարց է. ուզում են ամենը վերցնել. հին Բայկոնուրը, Սեմիպալատինսկը, միջուկային ռումբերի պայթյունների տեղանքը, նախկին ճամբարները, վերացած Արալն ու կերպարվեստի այն թանգարանը՝ վերացած Արալի կողքին. ուզում են դարձնել ութդեստուդիա:
Ես դեռ ծոցատետրս չէի հանում:
– Իսկ Բարսելոնայի պայմանագի՞րը:
– Ի՞նչ՝ Բարսելոնայի պայմանագիրը:
– Ըստ դրա Հ-26 (ա) կետի հինգերորդ բաժնի՝ մերոնք պիտի համաձայնեն, որ դեպ արև չեն գնալու մինչև ՏԳԲ-ի Համագործակցության համաձայնագրի մեջ թվարկված երկրների սահմանադրությունների ռեֆերենդումների ձևի փոփոխության ընդունում՝ որ արևային քամին չխաթարվի հանկարծ… Չէ որ դա էլ են քվեարկելու…
– Դե դա, ինձ թվում է, ավտոմատով կվավերացնեն: Չքննարկվող կետերից է: Որքան բան գիտես դու…
Ես, ուրախացած, սկսեցի նրան դասախոսություն կարդալ, թե ի՛նչ կարևոր նշանակություն ունեն ՏԳԲ-ի համաձայնագրի այդ կետն ու այն ամրապնդող՝ Բարսելոնայի պայմանագիրը, և ինչ լավ է, որ Հայաստանն էլ դրան միացավ վերջապես, այդպիսով թույլ չտալով, որ շահարկողներն իրեն մեղադրեն միակողմանիորեն արևի քամին օգտագործելու նկրտումների մեջ… Բայց կեսից լռեցի. նա անջատվում էր. նրան դա, ավաղ, բացարձակապես չէր հետաքրքրում: Մինչդեռ ամենակարևոր պահն էր լինելու, իմ խորին համոզմամբ, ողջ կոնֆերանսի: Իսկ նրա կարծիքով, դու մի ասա, լրիվ մեկ այլ հարց… Մարդ ամեն պահին սովորում է, ամեն պահին:
Ստվերում, այնուամենայնիվ, զով էր: Տաք սուրճն էլ չէր օգնում, որովհետև հայկական էր և, ուրեմն, քիչ. արդեն խմել էի: Ժակետը հանեցի պայուսակիկիցս, գցեցի ուսերիս: Աչքերով գլխավերևս ցույց տվեց:
– Սազում է:
Նայեցի վրաս, հետո՝ դեպ վեր՝ արձանին. ժակետն ու արձանը գրեթե նույն գույնն էին:
– Ազնիվ խոսք, չգիտեի, որ այսպիսի արձան է լինելու այստեղ,– ծիծաղեցի:– Տատիկիս գործածն է: Մի ութսուն տարեկան կլինի: Ես երբեմն խորասուզվում եմ տատիկիցս մնացած սնդուկի մեջ ու հետաքրքիր բաներ հայտնաբերում: Տեսնես ի՛նչ է տեսել այս ժակետը, որտե՛ղ է եղել, ու՛մ ուսերին: Տեսնես իր մտքով երբևէ կանցնե՞ր, որ կհասնի Լուսին:
Ես շաղակրատում էի, ինչպես հորըս հետ, քանի որ միջիս տարփամետրն ինձ հայտնել էր, որ իր գցած հայացքի մեջ վավաշոտության դույզն-ինչ նշույլ չկար: Դա ինձ դուր էր գալիս:
– Ես էլ եմ այսպես նստել հորըս ուսերին: Իսկ դու՞ք: Միայն այս մարդու՞ ուսերին եք նստել:
– Հիշու՞մ ես:
– Իհարկե: Ռյազանում էինք. երբ գնացինք Ռուսաստանն ազատագրելու:
– Գրավելու:
– Լավ էլի: Հոգնել ենք, էլի: Մի ծաղրեք: Դա հեչ էլ գրավել չէր. տեսնեիք, որքան ուրախ էին ռյազանցիները: Հոյակապ ժողովուրդ են. կապույտ աչքերով… ինչպես ձեր աչքերը… Եվ հայրիկիս (Աչքերով ես մորս եմ քաշել): Խաղաղ, հանգիստ, խարտյաշ… Եվ բոլորն անխտիր՝ հայերեն արդեն նախօրոք իմացող: Նույնիսկ սաղավարտավորները: Մանավանդ նրանք: Դե, հայեր էլ էին շատերը պարզապես… Կամ՝ խառնուրդ… Մեծամասնությունը… Ոմանք՝ իրենց հայությունը մոռացած…
– Ռյազանում չեմ եղել,– ասաց:– Սակայն աղոտ հիշում եմ. այնտեղ ինչ-որ հատուկ սունկ է աճում: Աչքերով:
– Չեմ հանդիպել: Ես էլ շատ փոքր էի: Ու հոգնած:– Ծիծաղեցի:– Երբ մտանք Ռյազան՝ հայրս լավ հոգնած էր: Ասաց «Ձեռքերդ բարձր պահիր», նրա բաշը թողեցի (դեռ լավ բաշ ուներ այդ ժամանակ), կարծես ձի հեծած լինեի՝ կրունկներովս ուսերին էի խփում, որ հավասարակշռությունս պահեմ: Իսկ նա հոգնած էր, այդքան քայլելուց հետո… Տասներկու օր քայլել էինք, ես՝ մեծ մասամբ իր ուսերին: Բայց ձայն չէր հանում: Բազուկներով ամուր գրկել էր ոտքերս:
Ես նայեցի ոտքերիս: Նա էլ: Ոտքերս այժմ, իհարկե, բոլորովին այնպիսին չէին, ինչպես այնօր: Բայց նա նայեց, ինչպես իմ այնօրվա ոտքերին կնայեր, ո՛չ այսօրվա: Դա ինձ տաքացրեց:– Մտանք նրանց գլխավոր հրապարակը, ձեռքներս վեր բարձրացրի, ազատագրեցինք ու գնացինք առաջ: Սկզբում վախ կար՝ սաղավարտավորներ եկան… Մայրս սկսեց ճղճղալ… Ժողովուրդը՝ երեխաներն ուսերին, ալեկոծվեց շարքից-շարք, ասես ծովը ծփացո՜ղ-ծփացող… Բայց հետո հանկարծ նրանք հանեցին սաղավարտները, միացան մեզ, սկսեցինք ողջագուրվել, ու ամեն ինչ վերջացավ:
– Ուրեմն Ռուսաստանը հիշում ես:
– Իհարկե, հիշում եմ: Բայց այս տղան ձեռքները վեր պարզած չէ:
– Դա հետո հայտնաբերվեց,– ասաց:– Ձեռքները վեր բարձրացնելը՝ վաղուց, դեռ Նիկոլի թվին, իսկ որ երեխաները պիտի ուսներին նստած լինեն, ու իրե՛նք ձեռքները վեր բարձրացնեն՝ առաջին անգամ Բուդապեշտում… Մինչ այդ դեռ չէր հասկացվել այդ միավորման մոգական ուժը… Փայդանդրիուս… Դոնըվանը, այո, դա գծագրել էր դեռ անցյալ դարի վաթսունականներին՝ մերկուրյան ռոբոտների համար. սապատիկ ունեին ուսերին՝ թամբի պես բան, որ մարդը վրան նստի՝ ու վազեն, քսան րոպե արևի տակ՝ դիմանան, չհալվեն. ռոբոտներն արագ էին վազում: Այդ ժամանակ դեռ կարծում էին, թե Մերկուրիում ապրում են կապարե մարդիկ, քսենոհոգեբանները նրանց նշան տալն էին մշակել. ռոբոտի ուսերին նստած՝ ձեռքները վեր բարձրացնելը: Բայց դա մոռացել էին, թարգել, կապարե մարդիկ չհայտնաբերվեցին, ռոբոտները փոշոտել էին, անջատված կիտված էին պահեստում: Իսկ որ հեղափոխությունների բանալին ծնողիդ ուսերին նստած ձեռքերդ վեր բարձրացնելն է՝ Բուդապեշտում հասկացվեց: Պարզվեց, քսենոհոգեբաններն այդքան էլ սխալ չէին. անագե սաղավարտներով մադկանց վրա դա ազդում էր անխուսափելիորեն. սաղավարտները հանում էին և միանում հեղափոխությանը: Եվ այդպես հանկարծ՝ Բուդապեշտում ամեն ինչ ստացվեց: Հենց որ երեխաները ձեռքները վեր բարձրացրին՝ նրանք լուռ ու մունջ հանձնվեցին: Ես հայրիկիս հետ այնտեղ էի… Եվ հետո շղթան գնաց աշխարհով մեկ…
– Ուրեմն այնուամենայնիվ նստե՛լ եք ձեր հայրիկի ուսերին:
– Այո: Եվ իմոնք էլ՝ ի՛մ ուսերին: Բարսելոնայի ազատագրմանը:
– Մնաց Ամերիկան: Շատ է ուշանում:
– Ոչինչ: Շոտլանդիա, Իռլանդիա, Ուելս, Քվեբեկ, Կալիֆորնիա… Եվ արդեն… դու… քո ամուսինը՝ երեխան վզին…
– Ես ամուսին չունեմ:
– Դե, կունենաս:
– Ինչու ես ինքս չե՞մ կարող:
– Իհարկե կարող ես: Ոմանք այդպես էլ ասում են՝ Փայդոնգինայկա… Գրենլադիայում հենց նրանք էին…
– Իսկ ես մայրիկիս հետ՝ Եզդիստանում: Նա նայեց ինձ:
– Եզդիստանում էլ ես եղել, ուրեմն: Տեղին է. այնտեղի աղջկերքը պինդ են: Քեզ սազում է:
– Գնդակ,– համաձայնեցի:– Ես շատ տեղերում եմ եղել: Ես եղել եմ նույնիսկ Վեներայում: Գլուխ գովել չլինի, բայց ես Վեներայի Գոլիտբինսկի Գոլկոնդ խռիվուղու հաղթահարմանը մասնացելու համար նույնիսկ պարգևատրում ունեմ ձեր կոմիտեից: Իսկ դու՞ք:
– Ես՝ ի՞նչ: Պարգևատրու՞մ: Մոռացել էլ էի. ունեմ: Բայց… վաղուցվա: Անցյալ կյանքում:
– Կարևոր չէ:
– Գոլիտբին Գոլկոնդում ես եղել, ուրեմն: Միջուկային ճահիճ Գոլկոնդում:
– Հազիվ պրծանք,– ասացի համեստորեն և խոսքը փոխեցի:– Իսկ դուք քանի՞ թռիչք ունեք:
– Հաշիվը վայ թե կորցրել եմ: Միջմոլորակային՝ երեսունից ավելի: Վեներա՝ ութ անգամ, երևի:
Տիեզերագնացը չի կարող հաշիվը կորցրած լինել: Նա, իրոք, մի քիչ տխուր էր, չնայած հոյակապ էին ետմիջօրեն, հրապարակն ու իր զրուցակցուհին: Արձանն էլ, իր ասելով, հավանում էր: Շատ չէ՝ մի՜ քիչ: Կամ՝ խոհուն:
– Դե, մի խոսքով, պատմեք, ինչպես նստեցիք այս մարդու ուսերին,– կրկնեցի:
– Հայրս ու մայրս գաղթել էին Բելգիա,– ասաց:– Հայրս մի քիչ խարդախություն էր արել… Անցած բան է, հիմա կարող եմ ասել…
Նայեցի նրան. սպունգի պես ներծծում էի նրա ասածները, ուղեղիս մեջ բզզում էր այդ հարցը. կարելի՞ է նման բան ասել «արդեն», թե՞ երբեք…
– Մորըս որպես իրեն քույր էր ձևակերպել, փաստաթղթերը կեղծել, որ մայրս ու ես էլ ներգաղթենք: Բռնվեց:
– Էդ ե՞րբ էր:
– Նիկոլի թվի նախօրեին:
– Դուք շատ հարուստ կյանք եք ունեցել:
Ես դեռ իրական խարդախ մադու չէի հանդիպել, թերևս: Այն տղան՝ Ջեյսընը, հաշիվ չէր, պարզապես վավաշոտ էր, կուրացել էր սերմնաթունավորումից: Հինգերորդը, իհարկե, ինքը խարդախ չէր, բայց ահա՝ իր սեփական հայրն իսկական խարդախ է եղել, փաստորեն: Արկածին սրանից ավելի մոտիկ մոտենալ հնարավոր չէր:
– Իրոք: Նույնիսկ Հանիմեդ եմ հասել: Փաստորեն Հանիմեդ հասնողն առաջինն իմ անձնակազմն էր:
Ես հիշեցի. Հանիմեդ հասած առաջին տիեզերագնացը պարգևատրվել էր Վիկտոր Համբարձումյանի շքանշանով: Դա մի քսան տարի առաջ էր, ես դեռ երեխա էի, Ռյազանից ոչ շատ ուշ: Ահա՜ թե ով է: Մոռացել էի առաջին հիսուն հայ տիեզերագնացների անուններն ու շարքը, չնայած քննություն էի հանձնել, սերտել էին ստիպել: «Հայ տիեզերագնացության պատմություն» առարկան չէի սիրում, թեև ժամանակին անգիր գիտեի: Դպրոցում անցած-չանցածս համալսարանում մոռացա, լավ չէ: Դրա համար էլ, հիմարս, չէի հասկանում՝ ում հետ եմ խոսում:
– Եվ դուք դա հիշու՞մ եք: Ձեր հայրիկի խարդախությունը Բելգիայում:
– Ես ամեն ինչ հիշում եմ: Ես հիշում եմ նույնիսկ, թե ի՛նչ էր զգում մայրիկս՝ երբ ես իր փորում էի:
Շրթունքս ծռեցի: Քմծիծաղեցի:
– Երևում է, դուք երբևէ հղի չեք եղել:
– Թարգի՛ր էդ ձևական բաները,– ասաց հանկարծ: Բավական կոշտ:
Չգիտես ինչու, չվիրավորվեցի: «Թարգեցի» «էդ ձևական բաները»: Լրջացա:
Նազելին կամ Արտյոմը կնստեն իմ ուսերին, ու մենք կգնանք ազատագրելու… Զիմբաբվեն: Սկզբում՝ մեկը: Հետո՝ մյուսը: Մեկի հետ Զիմբաբվեն, մյուսի՝ Սուդանը: Նրանց հայրը գուցե իմ ամուսինը չի լինի: Գուցե երկու հայր լինի՝ ամեն մեկինն առանձին: Ամեն դեպքում նա կլինի այսպիսի մարդ, «գնդակ» տիեզերագնաց: Միայն՝ թրաշված: Հայրիկիս պես: Հաճելի հոտով: Կամ՝ այնպիսի. բոյլուխ ակնոցավոր: Իսկ գուցեև ամուսինս լինի ու մնա, իրոք: Ես աղոտ զգում էի այդ դեռևս աներևույթ գոյության գոյությունը շուրջս: Միշտ՝ թրաշված: Անխտի՛ր: Անխնա՛: Եթե ոչ՝ կհանձնեմ Լյուսինդային. նա անթրաշներին սիրում է, մորս պես: Գուցե նա արդեն ժամանել է, և վաղը՝ կոնֆերանսին, ես նրան հանդիպեմ: Պատահաբար, լրիվ պատահաբար, առանց պլանավորելու, զբաղված լինելով: Սկզբում չեմ էլ նկատի: Կֆիքսեմ, որ նա էր, միայն Երկիր վերադառնալուց հետո: Կսկսեմ փնտրել: Նա կլինի… Վիրտուալ ճառագայթման մասնագետ՝ Գառնիից: Նման մի բան: Երկարակրունկներս վերևն են՝ ճամպրուկում. դեռ գրեթե չհագնված: Վաղը, ամեն ինչ վաղը: Կդիմանամ: Նույնիսկ շրթներկ եմ բերել: Ելույթիս ես պատրաստվում էի լինել անթերի:
Ես լսեցի ներսիս խորքը: Նազելին կամ Արտյոմը, կամ, առնվազն՝ Բաբկենը: Ինչու՞ «կամ». և՛ Նազելին, և՛ Արտյոմը, և՛ Բաբկենը: Յուպիտերից վերադարձիցս հետո: Ճիշտ ժամանակին կլինի: Մեկը՝ մյուսի ետևից: Կամ՝ նույնիսկ միաժամանակ: Ինչու՞ ոչ: Սուրճ քիչ խմիր, թե այդպես ես պլանավորում: Ասում են՝ շատ թռչողների մոտ բազմորյակների հավանականությունն ավելի մեծ է: Կճկռեմ: Եվ ահա՝ ես նրանց կունկնդրեմ որովայնումս: Նրանք կխոսեն: Ինձ հետ: Միմյանց հետ: Ես՝ իրենց հետ: Պորտալարով: Ողնաշարովս: Խուլ զրույց լսեցի որովայնումս: Աղիներիս սովի գալարը չէր: Ականջին հպած խեցու արձագանք:
Նոր հասկացա, որ տրամադրությանս մի խոշոր մասը շնորհիվ նրա է, որ ինձ ուղարկում են Յուպիտեր: Ի՛նձ: Յուպիտե՛ր: Որպես սցենարիստների խմբի աշխղե՛կ: Ես հաղթե՛լ եմ մրցույթը:
Առավոտվանից՝ Լուսին ժամանելով զբաղված, քնկոտ, լրիվ մոռացել էի: Մեջս կար, տանում էի՝ բայց էքսպիլիցիտ կերպով չէր հիշվում: Ասես հղիությունս մոռացած լինեի:
– Իսկ ես թռնելու եմ Յուպիտեր: Երկու ամսից:
Նա ունի Համբարձումյանի շքանշան: Հայրիկիս պես: Գուցե ես էլ ունենամ երբևէ մի որևէ շքանշան: Հաստատ կունենամ: Եվ առայժմ՝ այդ մրցույթում հաղթելը քիչ չէ: Եվ՝ կոմիտեի պատվոգիրը: Գլու՞խ եմ գովում: Իր կոպտելուն ի պատասխա՞ն: Մրցու՞մ եմ իր հետ: Տե՞ղը դնում: Հորըս թայ մարդու՞ն:
Նայեց տարօրինակ հայացքով:
– Շնորհավոր:
– Իսկ դուք Յուպիտերում եղե՞լ եք:
– Ոչ: Եվ երևի չեմ լինի այլևս: Հանիմեդից այն կողմ՝ ոչ:
– Ինչու՞:
– Արհեստական ծունկ ունեմ: Այս տարիքում՝ օրգանականն օտարանում է հեռու տիեզերքում: Չի կարելի:– Նա շալվարի փողքը վեր քաշեց, ծունկը շոյեց: Դրսից բան չէր երևում: Ծունկ է, էլի: Մի քիչ փռչոտ:– Փոխել էլ չեմ կարող. սերտաճած է: Վեներայից հետո դրեցին: Մինչև աստերոիդներ դեռ կարող եմ մի քանի անգամ: Առողջ եմ: Իսկ Յուպիտերը՝ չի ստացվելու: Գնալու եմ ստուգման՝ բժիշկներն ասեն «ոչ»: Հինգերորդը գամված է Փոքր Տիեզերքին այսուհետ:
– Բայց դեռ չե՞ն ասել:
Եթե այդ ծունկը չլիներ, նա կլիներ իմ նավապետը, վայ թե:
– Հայրս էլ արդեն չի կարող,– ասացի:– Նույնիսկ այստեղ: Խոստացել եմ, ինչ տեսնեմ՝ իրեն ցույց տամ: Գյուղում նստած է, բայց իրեն միայնակ չի զգում:
– Ո՞ր գյուղից եք:
– Աղբրիկ:
– Ախպերի՞կ:
– Չէ, դա մի քիչ հեռու է: Աղբրիկ:
– Բյուրգնդևի մոտե՞րքը:
– Գիտե՞ք, ուրեմն:
– Դե, ես Հայաստանը գիտեմ, ինչպես իմ ուղերթները: Մանրամասն: Պրպտած: Թեև էլի ոչ լրիվ: Ձեզ մոտ եղել եմ, երբ դեռ նոր էր որոշվում, որ ատոմակայանը պիտի դառնա տիեզերակայան: Չափագրում էինք:
– Մերոնք դեմ էին:
– Դե, տեղացիները բոլորն էլ դեմ էին: Բայց հետո ձևը գտնվեց, չէ՞: Հիմա էլ հո դե՞մ չեն:
– Իսկ դու՞ք որտեղից եք:
– Երրորդ մաս: Էնտեղ էլ մի էսպիսի արձան կար,– մատով վերը ցույց տվեց:
– Քաղաքի տղա եք է՛լի:
– Քաղաքի: Մի քիչ էլ՝ Բրյուսելի:
Թե ատոմակայանը տիեզերակայան չդառնար՝ ես էլ, վայ թե, Բրյուսելի աղջիկ լինեի:
– Բայց դուք միշտ շեղում եք: Դուք – և հայրս – տարօրինակ խասյաթ ունեք. շեղվել ամեն պատմությունից և ընկնել պեչենու բաղեր:
– Ե՞ս եմ շեղում:
– Բա ո՞վ: Ե՞ս:
Նա զարմացած նայեց:
– Շաղակրատ:
– Այո, ես գուցեև մի քիչ շաղակրատ եմ,– ասացի:– Նախապես ներեք: Բայց՝ շատ նպատակասլաց: Թե պատմության քոքից բռնել եմ՝ բաց չեմ թողնի, մինչև չսպառեմ: Մինչև հատա՛կը պիտի քերեմ:
Մի քիչ արդեն սեթևեթում էի: Ոչ թե Արտյոմի կամ Նազենու հոր հետ սեթևեթելու պես: Նրա… նրանց հետ ես չեմ սեթևեթում… չեմ սեթևեթի: Ավելի շուտ՝ իմ սեփական հոր հետ սեթևեթելու պես:
– Ինչևէ: Թռնում ենք մենք ուրեմն ինքնաթիռում…
– Բրյուսե՞լ էիք գնում:
– Ետ էինք գալիս արդեն:
– Այդքան շու՞տ: Գաղթելուց հետո՞:
– Հայրիկիս խարդախությունը բռնեցին: Ստիպեցին, որ հետդարձի տոմս գնի: Տոմսը գնեց, հետ հանձնեց, տեղափոխվեցինք այլ բնակարան: Էլի սև շրջանում: Հետո՝ նորից: Ամեն անգամ բռնում էին, տոմսը գնում էր, տանում հետ հանձնում, ու մենք տեղափոխվում էինք: Երեք անգամ: Աշխատում էր որպես անտուններին նստարաններից քշող – մետրոներում, ծառուղիներում: Ինքն անտուն՝ ուրիշներին էր քշում: Նիհա՜ր: Ուշք դարձնող չկար – քշի-չքշի: Իրենից թույլերին էր միայն կարողանում: Կոպեկներ էին վճարում: Ես փոքր էի, մանկապարտեզ չէի կարող գնալ, մայրս չէր աշխատում, տանը նստած էր ինձ հետ: Նեղն էինք: Հետո՝ հեղափոխությունը: Որոշեցին վերադառնալ: Բնակարանը վաճառել էին, փողը՝ ծախսել: Խցկվեցինք հորաքրոջս տուն: Տասը հոգով՝ երկու սենյակ: Հետո, երբ հայրս ու մայրս գործի դասավորվեցին՝ վարձով. տասը տարի: Մինչև հանկարծ չառանք բնակարան: Մեկ էլ հանկարծ՝ չքավորության այդ սեղմօղակը դադարեց ծնողներիս կոկորդները կրծել: Սկզբում մոլբերտ առանք: Մայրս նկարել էր սիրում: Ներկերը՝ շա՜տ թանկ: Մոլբերտը՝ իմ մանկական ուղղաթիռից թանկ: Իսկական էր որովհետև: Իսկական փայտից մոլբերտ, պատկերացնու՞մ ես: Ոչ թե համակարգչային: Նստում էի իմ ուղղաթիռիկը, թռնում մեր բարձրահարկի բակից՝ մինչև մեր վարձովի յոթերորդ հարկ: Պատուհանից նայում՝ մայրս նկարում է: Ծաղկաման: Միշտ՝ ծաղկաման: Մեջքով դեպ լույսը: Ասես պատսպարվել է ուզում աշխարհից: Առաջին մեծ նվերն էր, որ հորիցս ստացա: Հետո, երբ բնակարան առանք, բարձրահարկը դատարկեցին, հարկերի քանակը կրճատեցին: Մեր հարկը կորավ: Խախտումով էր արած, երբ քաղաքը սկսեցին կարգի բերել՝ այդ շենքին էլ հերթը հասավ: Բայց մենք արդեն այնտեղ չէինք: Սկզբում, երբ դեռ այնտեղ էինք, կահույք առանք: Պատկերացնում ես, կահույքը բնակարանից մի հինգը տարի շուտ առանք: Շատ անկազմակերպ էին իմոնք: Բուդապեշտից հետո էր: Հազիվ էինք կահույքը ճխտել մեր նեղլիկ վարձովի երկսենյականոցը…
– Իսկական կյանք է,– ասացի:– Ժիզնեննի: Կյանքի կու՛րծն եմ շոշափում ես ձեր պատմածի շնորհիվ: Որքա՜ն բան եք հիշում: Անկողինները՝ անհավաք… Մեր սերունդն այդ ամենից բացարձակապե՛ս անտեղյակ է:
Մտածում էի՝ ծոցատետրս ու գրիչս հանեմ, քանի որ այդքան մանրամասն գուցեև չհիշեի: Բայց վախենում էի՝ էլի շեղվենք, կամ՝ խրտնեցնեմ:
– Ես ամե՛ն ինչ եմ հիշում,– ասաց:– Ինչն էլ կարող է չհիշեմ՝ ֆիքսում եմ: Առաջին կուրսում մի տղա կար՝ Կարապետը. գժի պես քեֆ էինք անում Մեծամորի տիեզերագնացների դպրոցում, բան չֆիքսեցինք՝ գնաց-կորավ, Մերկուրիում հալվեց-գնաց… Կապարե չէր… Ընդամենը մի տասնհինգ տեսանյութ է մնացել: Փաստորեն՝ զրո: Տղայի ողջ կյանքն անհետացավ, ինքն էլ որբ էր, ազգական չուներ: Ամենը պետք է հիշել ու ֆիքսել, և քանի դեռ մարդիկ շուրջդ կան՝ նրանց պատմությունները հավաքել: Կներես, էլի խորհուրդներ եմ տալիս:
– Լրիվ համաձայն եմ: Հայրիկիցս բոլոր պատմությունները կորզում եմ: Իսկ դուք ձեր ծնողներին հարցրե՞լ եք, նրանց պատմությունները հավաքե՞լ եք:
– Էլի ոչ լրիվ:
Գլուխը թափ տվեց, ասես ինչ-որ բան իր ասածի մեջ իրեն շատ ուժեղ դուր չեկավ:
– Ասես թե լրիվը հնարավոր է,– ասաց:
– Պապիկս, երբ եկանք, առաջին տարիներին դեռ սաղ էր: Պատմում էր «Ցուրտի ու Մութի» տարիներից: Գիտե՞ս «վեն մտնելն» ինչ է: Մինչ այդ էլ Շարժում կար, Անկախության Շարժումը, հայրս էր պապիս ուսերին մասնակցում: Նույնիսկ պապս՝ իր հոր՝ ապուպապիս ուսերին նստած, 1965-ի Ելույթին էր մասնակցել:
Ես շշմած նայում էի այդ մարդուն. փաստորեն այսպես մի շարժումով մի դարից ավելին վերցրեց-բերեց, հավաքեց բռի մեջ, կծիկը բացեց, աչքս խոթեց:
– Ի՜նչ կենսափորձ ունեք:
– Դե, դա իմը չէ:
– Բայց, դե, ոնց որ ձերը լինի: Դրանից առա՞ջ էլ բան գիտեք:
– Դրանից առաջ ու սրանից հետո: Իմ հիշողությունը գնում է ոչ միայն ապագայից անցյալ, այլ նաև անցյալից ապագա: Անցածը պիտի կրկնես, տեսնես աշխատում է, թե ոչ: Անցածը լրիվ ուրիշ ապագա ա խոստանում, ես երբևէ պատկերացնու՞մ էի, որ սենց ա լինելու: Ապագան փոխում ա անցածը: Լավ կանխագուշակողը դա՛ պիտի լինի, իհարկե, բայց ես չգիտեմ, որքանով եմ լավը: Երբեմն, երբ պետք է ճիշտ ռեակցիա տալ նեղ պահին՝ ստացվում է. տիեզերանավը ճիշտ եմ ուղղորդում: Բայց ամենալավ ուղղորդում էր Կարապետը, իսկ նա հալվեց Մերկուրիում, որովհետև Դոնըվանի ռոբոտները պահեստում ժանգոտել էին…
Գուցե արդեն հոգնում էի այդ ինֆորմացիայից: Ու չգիտեի. Վեներայի իմ տխուր, վտանգավոր ու իմ կարծիքով՝ մի քիչ հերոսական արկածը… Այն տղայի՝ Ջեյսընի պատճառով թարս ու շիտակ գնացած… Որովհետև որոշել էր, որ սիրահարվել է ինձ… Ու դրա համար ճահճի ճամփան խառնեց իրար… Որքան էլ ասում էի, որ պետք չի, որ ինքը լավ ընկեր է… Իմ այդ արկածը՝ Լյուսինդային փրկելս, անձնազոհաբար՝ մարմնովս ծածկելը, երբ Գոլկոնդի հարվածը եկավ, կամ՝ այս հինգերորդի՝ Արմեն Մնացականյանի տասնյակ արկածները հենց թեկուզ դեպ Մերկուրի կամ Վեներա գնալիս կամ դեպ Հանիմեդ ու էլ եսիմ ուր – ավելի՞ հետաքրքիր էին, թե՞ հասկանալը, ինչ է «վեն մտնելը»:
– Մարդու կենսափորձն ու կենսահուշն իր նախնիներից վերցվում է, մանավանդ թե մարդը հիշողություն ունի ու կուտակում է պատմություններ: Ես ինձնից առաջ եղածի իննսուն տոկոսը մայրիկիս փորում եղած ժամանակ եմ ստացել՝ նրա հոգուց դուրս կըլլել:
Ես կենտրոնացա: Հիշու՞մ եմ ես արդյոք ինչ-որ բան մայրիկիս փորից: Խուլ լռություն, ինչ-որ բան է դնգդնգում: Ծովախեցին՝ ականջիս: Պետք է հետո վերադառնալ այդ զգացողությանը: Թարգմանել:
Դիմացի պողոտայից՝ նրա, որ Բրեդբըրու անունով էր, հանկարծ մի կտոր քամի փչեց ու ինձ փշաքաղեցնելով՝ գնաց կորավ նրբանցքում:
– Թոմաս Վուլֆն էլ էր դա ասում:
– Թոմաս Վու՞լֆը: Պլուտոն որ գնաց ու կորա՞վ:
– Իր ժամանակ դեռ Պլուտոն չէին գնում կարծեմ, տասնիններորդ դարի վերջերում էր ապրում, Ամերիկայում: Ես կարդացել եմ իր վեպը,– ասացի հպարտությամբ:– Ողջ կյանքն էր տեղավորում իր վեպում: Եվ ոչ թե մանկությունից սկսած, այլ՝ մոր փորից: Շուտ մահացավ՝ թոքաբորբից: Երեսունութ տարեկան:
– Այն ժամանակ, այո, շուտ էին մահանում: Երեսունութ տարեկան…
– Նա նույնիսկ այն ժամանակվա՛ համար շուտ մահացավ… Ուզում էր տիեզերքում ճամփորդել, այդպիսի իղձ ուներ՝ վերակենդանանալ, արդեն մահից հետո, գնալ տիեզերքում ճամփորդել ու ևս մի վեպ գրել, որ բացատրի սրա վայրի ու գժական գեղեցկությունը: Գոլկոնդի կատաղը, Յուպիտերի ամիակային փոթորիկը, աստերոիդների օձապտույտը, լուսնափոշու դարանը, արևաքամու որոգայթը… Այսինքն՝ այո, գուցեև, իրոք, Պլուտոն էլ հասավ…
– Իսկ դու որտեղի՞ց գիտես, որ նա այդպիսի բան էր ուզում, եթե իր մահից հետո էր ուզում:
– Չգիտեմ,– ուսերս թոթվեցի:– Ինչ-որ տեղից գիտեմ:
– Ապրես,– ասաց:– Հենց այդպես էլ պետք է: Հենց այդպես էլ պե՛տք է: Նրանց հիշողությունները, արկածները ո՛չ թե միայն մինչ մահ պետք է իմանալ, այլև՝ մահից հետո՛: Կգան՝ ու հենց իրե՛նք կպատմեն:
Նրա կապույտ աչքերն արձանի տակի ստվերի մեջ շողացին, ասես տիեզերական լապտերիկներ: Իսկ ես էլի սկսում էի մրսել: Արհեստական քամին չէր դադարում: Գուցեև չափազանցնում են իրենց բնականությամբ. քամի, օրինակ, ինչի՞ է պետք, երբ այդքան էլ շոգ չէ: Առանց ֆիզիկայի օրենքները խախտելու՝ տերևներ շպրտեց երեսիս, ասես մի պահ աշուն եկավ:
Հինգերորդը հանկարծ նորից տխրեց:
– Իսկ ես,– ասաց,– ահա. Թոմաս Վուլֆն ով է՝ չգիտեմ: Երևի մոռացել եմ:
– Իհարկե, մոռացած կլինեք: Չէ որ դուք այդքան բան գիտեք: Ամենը հիշել հնարավոր չէ:
– Նավաղեկը շատ ժամանակ է խլում: Բայց, մեկ է, պետք է փորձել: Մի բան չգիտես կամ մոռացար՝ ողջ կառույցդ սկսում է ճոճվել: Իսկ թե գիտես՝ կարող ես և կանխագուշակել: Թե մահիցդ հետո ի՛նչ արկած ես ունենալու:
Փոխեցի ուղղությունը.
– Ուրեմն, երբ վերադարձաք, դուք հանկարծ նրա ուսերի՞ն հայտնվեցիք:
Մատս տնկեցի գլխավերև, Վարդգես տղամարդու արձանի ուղղությամբ:
– Ինքնաթիռում,– ասաց:– Մայրս ճխտվել էր լուսամուտի մոտ, շուրջը՝ իրեր, մեր շորերը, փասափուսա, շարժվել հնարավոր չէր, հայրս՝ կողքին: Ես՝ մորըս գրկին: Եվ հանկարծ հոգուս վրա հասավ… Ողջ մեր այդ Բրյուսելը, այդ սև խրճիթը, այդ շռող տղան, անընդհատ, հենց դուրս էինք գալիս ման գալու՝ շռող տղան հա շռող տղան, ամենուր, ամեն ինչից, մոմից, վաֆլիից, շոկոլադից, իսկ գիշերները՝ իսկական, շռող տղերք, շռան տղերք ու պպզած աղջկերք, ամենուր, ամեն քայլափոխին… Մարդ իհա՛րկե կարող է իգիլ դառնա, թե այդտեղ մեծանա… Այդ զզվեցրած Գրանդ պլասը, զիզի-պիզի, մերը լիներ՝ կասեին քյառթու, իրենցն էր՝ ուրեմն միջնադարյան բարձրարժեք կոթող… Հորըս տանջանքը, մո՛րըս տանջանքը, այն անտանելի եղանակը՝ մեկ տոթ, մեկ անձրև, այդ անվերջ օդանավակայանը՝ քայլում ես՝ վերջը չկա:
Ձայնս գցել էի գլուխս և կանգ չէի կարողանում առնել, զռռում էի, հա զռռում: Կարծում էին սոված եմ, կերակրում էին շշից, գրեթե ուժով, ջուրիկ էին խմեցնում, շա՜տ բաց թեյ, մի՜ քիչ շաքարավազով, զոռով մի քանի կում խմում էի՝ շունչս քիչ էր մնում կտրվեր, կատիկս թռներ, ու դա՛ չէի ուզում ես, դա՛ չէի ուզում, ու մի՛ զիլ ձայն ունեի… Ինքնաթիռը պարեցնում էի, ուղեկցորդուհին գալիս էր՝ դե մորիցս ջահել՝ ի՞նչ պիտի հասկանար, մայրս՝ շիվարած, հայրս՝ իբր համբերատար, թե՝ «ինքն է՛դպես գիտի, ոչինչ, ծարավ է, հիմա կհանգստանա՝ կքնի»: Ի՜նչ քնել: Ուղևորներն արդեն անհանգիստ, խորհուրդներ էին տալիս, իսկ ես համը հանում էի, հատու՛կ, իրենք բան չէի՛ն հասկանում, իրենց մտքո՛վն էլ չէր անցնում, որ ես ամեն ինչ գիտեմ, տեսնում եմ, լսում, արձանագրում, որ ես մորս փորու՛մ դեռ հիշում էի, ինչպես էին մեր բնակարանը վաճառում ու իրերը կապկպում, ինչպես էր հայրս մորըս սիրահետում, թե՝ «մի քիչ էլ քրոջս հետ կքնեմ, ոչինչ», մայրս էլ ասում էր «սատանա», բարի ժպտալով, չանչ անում, ես դեռ մորըս փորի՛ց իր նախնիների բոլոր պատմությունները գիտեի, և՝ հո՛րըս նախնիների, և ես չէի՛ պատրաստվում այդ ամենն անձայն կուլ տալ. ի վերջո, իրենք պիտի հասկանային, որ ես մա՛րդ եմ, որ չի՛ կարելի ինձ ճխտել ու քարշ տալ, ճզմել իմ կոկորդի երգն ու ասել՝ «քունը տանում է», պիտի հասկանային, որ իրենք սխա՛լ են ապրում:
Մի ճիշտ քայլ արդեն արել են՝ վերադառնում են, քանի որ հեղափոխություն է եղել, իրավիճակ է փոխվել, բայց իրենք դեռ չգիտե՛ն, դեռ լրիվ չգիտե՛ն, թե որքան բա՛ն գիտեմ ես, որ ես արդեն կա՛մ, լրջո՛վ, ու որ պետք է ապրել՝ ձգտելով, հենց առաջի՛ն պահից, որ կյանքն այսպես, շրջանաձև չէ՛, ինչպես փակուղային ուղեծիր, դու չե՛ս նստած, փասափուսի մեջ խճճված, իսկ նա՝ շուրջդ ծորում, ասես ջրապտույտ,– որ այն նպատակայի՛ն է՝ տիեզերանավի, արձակված նետի՛ պես՝ պիտի մի տեղից մի տեղ հասնի, Մարսից՝ աստերոիդների գոտի, աստերոդիների գոտուց՝ Հանիմեդ, Հանիմեդից՝ Յուպիտեր, Նեպտուն: Եվ՝ դեպ աստղեր: Շատ ենք ուշանում:
Եվ՝ որ կյանքը միանգամի՛ց է այդպիսին, ո՛չ թե, իբր, «երբ մեծացար՝ խելքդ կհասնի», այլ՝ հենց առաջի՛ն պահից: Եվ իրենք իրավունք չունե՛ն ինձ փալասի պես, որպես անխելք մանկիկ, տիկնիկ, խամաճիկ, մանկլավիկ, պարզապես շռան մի տղուկի պարկ, շալակած այստեղից այնտեղ քարշ տալ ու հիմա էլ ճխտել այս պուճախն ինքնաթիռի, որի նեղվածքից մայրս ավելի էր տառապում, քան ես, բայց չէր համարձակվում զռռալ, որովհետև չգիտեր, կարծում էր, որ այդպես կարելի է, որ ինքը չիմանա՝ ինքը քույր է թե կին, սովորել էր, որ իրեն պուճախ մտցնել կարելի է, որ ինքը պուճախում մտած պիտի լինի, մտած է, մեկընդմիշտ, ձեռք շարժելու տեղ չկա, ոտք շարժելու տեղ չկա, ասես դագաղային մեկուսարան, լիաթոք շնչելու տեղ չկա, շունչ քաշելու ծավալ չկա, արտաշնչելու թոք չկա…
Հայրս թթվածինը միացրեց, մի քիչ թեթևացա, բայց դա քիչ էր, մայրս տակս սարսափելի տանջվում էր, եփվում էր պարզապես, նրա սիրտը ճղվում էր իր, իմ, մեր, ողջ աշխարհի հոգսից: Մի պահ կանգ առա, ողջ թոքերով շունչ առա ու է՛լ ավելի ուժգին շարունակեցի ոռնալ, այնպես՝ որ ո՛ղջ ինքնաթիռի ծայրեիծայր բոլո՛ր ուղևորների ողնաշարները մի պահ փշաքաղվեցին, որ գոնե մի բան զգան, ու գալարվեցին իրենց փոքրիկ հոգիիկներն իրենց մարմիններում:
Եվ հանկարծ…
Ակնոցավոր… Այդ մարդը կռացել էր դեպ ինձ ու հորըս-մորըս ասում էր.
– Ես գիտեմ ինչպես նրան հանգստացնել, թու՛յլ տվեք…
* * *
– Հեղինակությունն ինչ է, գիտե՞ս:
– Խարիզմը:
– Այո: Քարիզմը: Մենք՝ Երրորդ մասում, «քարիզմ» ենք ասում: Որ աչքերիդ մեջ նայում է՝ ու արդեն գիտես, որ քիմիա է:
Քիմիա… խիմիա: Քիմիայից ես լավ չէի: Նույնիսկ դպրոցում: Ես արդեն ըմբոշխնում էի՝ ինչպե՛ս եմ հայրիկիս պատմելու այս տղամարդու մասին… Իսկ իրեն՝ հայրիկիս մասին… Երբ նա վերջացնի: Կամ, գուցե, մեկ այլ անգամ: Հո վերջին անգամ չե՞նք զրուցում:
Ես արդեն տեսնում էի իմ ողջ ապագա անամպ կյանքը լրիվ կազմակերպված. պարբերական այսպիսի մտերմիկ զրույցներ. շաբաթը մեկ՝ իր հետ, երկու օրը մեկ՝ հայրիկիս: Երբևէ ապագայում՝ նաև Բաբկենի հոր: Իսկ գուցե նաև՝ նրա հոր հետ նույնպես: Միայն թե ժամանակն է պետք գտնել:
– Ես այդքան փորձ չունեմ,– ասացի անհամարձակ և ցածրաձայն:– Բայց շատ արագ եմ կողմնորոշվում: Դրա համար են ինձ աշխղեկ նշանակել: Ինձնից մեծերի աշխղեկ: Գոլկոնդում երևաց. շա՛տ արագ եմ կողմնորոշվում: Եվ հայրիկս է ասում: Քիմիա… Քիմիան էլ այդպիսի մի բան է: Մարդկանց միջև քիմիա է՝ իսկ երբ արարք պիտի կատարես, որոշում ընդունես՝ արագ կողմնորոշվելն է: Այսինքն՝ այդ որոշման հետ քիմիայի մեջ ես: Ինքդ էլ լավ չգիտես, ինչու, բայց հաստատ գիտես՝ այդպե՛ս է պետք: Եվ դա, գուցե, մի քիչ, մի՜ քիչ… Մի՜ պտղունց… փոխարինում է կենսափորձի՞ն: Ու՝ գիտելիքի՞ն: Փորի ներսում ծնողների հուշերը լսելու՞ն:
– Այո, դու ապրես,– ասաց:– Դուք՝ ապրեք: Ձեր նետը սուրաց: Տեսնենք ուր կհասնի:
Առնվազն՝ Յուպիտեր: Իսկ իրականում՝ աստղեր:
– Այդքան մաքու՜ր,– ասաց:– Այդքան զուլա՜լ,– ասաց:– Իհա՛րկե դուք եք: Ինչին որ նշան բռնեք՝ կհասնեք: Միայն որոշե՛ք, թե ի՛նչ եք ուզում, և՝ հա՛րց չկա: Ձեր դեմը խա՛ղ չկա:
– Տեսնես հնարավո՞ր է հիսուն տարի հետո պատկերացնել այսօրը նույնքան հստակորեն, որքան դուք՝ այդ ինքնաթիռում եղածը,– ասացի:
– Հենց ա՛յդ եմ ասում:
Քիմիան դա է: Ես գիտեի, որ նա հենց այդ էր մտածում:
– Դուք ի՞նչ եք հասկանում, քիմիան ինչ է: Անձնակազմը պետք է միա՛յն ըստ քիմիայի ընտրել: Վաղը քննարկելու ենք: Թե քիմիա չկա՝ այդ մարդու հետ ավելի լավ է գործ չբռնես: Ինչ մակարդակի մասնագետ էլ լինի: Էնտեղ, գիտես, ժամանակ չկա: Ոչ թե կես խոսքից – կես ֆոտոնի՛ց պիտի իրար հասկանալ: Դա գիտե՞ս ինչ է. այ, մեր մեջ, ասենք, կա քիմիա: Ասենք՝ դու իմ թիմակիցն ես: Ու մենք այնտեղ ենք: Եվ եթե իմ թիմակիցն ինձ ասի՝ աշխարհը տուր ինձ, սա՛ տուր, նա՛ տուր, ամեն ինչ տուր՝ ես կվերցնեմ ու կտամ: Լուռ և առանց մտածելու: Որովհետև՝ այդպես է պետք: Ասի մեռի՝ գնամ մեռնեմ: Եվ նա՝ նույնը: Որովհետև նա հենց այնպես չի ասի: Մի բան գիտի: Իսկ դու ասում ես՝ քիմիա,– եզրափակեց նա, թեև ես «քիմիա» չէի ասում, ինքն էր ասում:
Թիմակից… Մեր միջև, այո, թերևս, քիմիա կար: Նա ինձ չէր ասում՝ աշխարհը տուր ինձ: Ինքն էլ ինձնից աշխարհը չէր ուզում, այլ միայն՝ ականջներս: Իսկ դրանք ես պատրաստ էի նրան հատկացնել բավական անսահմանափակորեն: Եթե միայն կտրել չէր պատրաստվում: Իմ քիմիան ականջներով է: Ու լավ կլինի՝ այդքանով էլ սահմանափակվի: Լավ մո ստացվեց: Պետք է Լյուսինդային գրել, նրան դուր կգա, նա դա կդնի Տեքստքուուք, բազում ափլոդներ կհավաքի:
– Մայրս՝ անշարժացած հայացքով, դեռ չէր կողմնորոշվել, երեխուն պաշտպանելու հարց կա՞, ոտնձգությու՞ն է սա, թե՞ կենսափորձի՝ օգնության ձեռքմեկնում: Կար այս մարդու մեջ մի բան՝ հասակի, շարժուձևի,– որ հայրս՝ որ նրա դեմ երեխա էր, ճիժ,– մտածեց մի պահ, վիրավորվե՞լ, արդյոք, որ իրեն, որպես ծնողի, չեն վստահում,– բայց դե էլ ու՛ր վստահեին, ողջ ինքնաթի՛ռն էր հորըս ու մորըս – ու ինձ – մտքում քֆռտում,– և չվիրավորվեց, մորըս աչքերը ֆոկուսավորվեցին, ես ձեռքերս պարզեցի դեպ այդ մարդը,– և մայրս ինձ դեպ նա ուղարկեց, մղեց, գրկից վերցրեց ու հանձնում էր արդեն, և նա անվերապահորեն ինձ վերցնում էր: Հայրս պիտի, ուրեմն, կա՛մ մորըս վրա բարկանար,– իսկ նա դա չէր ուզում անել բոլորի մոտ՝ ուզում էր պահել ընտանեկան միաբանության պատրանքը, և դա պատրանք չէր, իրական միասնություն էր, նրանք շա՜տ միասին մարդիկ էին, մինչև վերջ՝ միասին,– և ես այդ պահին, այդ վեր բարձրացվելուց, մի պահ զռռոցս կտրեցի: Ահա արդեն այդ մարդու գրկում, և՝ լուռ էի, ինքնաթիռը՝ դեռևս վախվորած, պապանձված, մի քիչ նույնիսկ ծափահարեց, այնպես, որ նույնիսկ ճոճվեց մի պահ: Մարդն ինձ վե՜ր-վեր բարձրացրեց, ճոճեց, տարավ միջանցքով: Ես դեռ մի քիչ թնկթնկացի, բայց նա ասում էր, տե՛ս, ասում էր, լուսամուտից ցույց տալով երկինքն ու մեր թևի պատառիկը, ահա այս մետաղյա թևն օդիկի վրա հենած՝ ողջ արագությամբ սլանում ենք առաջ կտրելով օդիկը, պատկերացնու՞մ ես, ինչպես դանակը՝ պինդ կարագի կտոր, դու շնչում ես իրեն, իսկ ինքը պինդ կտոր է, հրաշք է, մենք չենք զգում՝ մինչդեռ թռչունների պես ճախրում ենք, մետաղյա այս որովայնում, ու, տե՛ս, ինչ անշարժ են թվում ամպերը, բայց՝ շարժվող, իսկ երկիրը ներքևը՝ փո՜քր, տունիկները՝ խճանկար, վերևը՝ այն կապույտի խորքում՝ առայժմ անտեսանելի՝ աստղեր,– ու դրանք քո՛ համար են,– ասում էր,– քո՛, և դու, որ մեծանաս, կճախրես լրի՛վ թռչունի պես, ու ո՛չ թե պարզապես ա՛յս ամպերի մեջ, այլ՝ Վեներայի՝ բոսորագույն:
Եվ նա չէ՛ր կասկածում: Նա արդեն նախօրոք գիտեր, որ, ահա՛, ես՝ աչքս, ականջս, խելքս բաց՝ իրեն եմ ունկնդրում: Ու որ նա դա գիտեր՝ դա արդեն փոխադա՛րձ քիմիա էր, այսինքն՝ նա էլ ի՛նձ էր այդպես ունկնդրում:
(Ես նայեցի հինգերորդին, աչքերս, ականջներս, խելքս՝ բաց, հավատավոր:)
– Այս մարդը՝ Սուքիասյան Վարդգեսը, բացեց պահարկղը, որ ցույց տա, թե մեջն ինչեր են լինում, որովհետև ես ուզում էի տեսնել, թե ու՛ր են անհետանում այդ բոլոր իրերը, և թե ինչու՛ մենք այնքան իր ունեինք, որ, նույնիսկ երբ սայլակս ծալեցինք ու թողեցինք ուղեկցորդուհիների մոտ՝ ինքնաթիռի ծակերախի պռնկին, որ կըլլում էր մեր դանդաղ հերթը՝ նստեցվելիս, ասես հազարամյա որդի ստամոքս, իսկ իրերի մի մասն էլ այնտեղ անհետացավ՝ գլխավերևի այդ պահարկղում՝ այսքանը մնաց մայրիկիս շուրջ, նրան կալանած, շնչահեղձուցիչ,– անվերջ այդ իրերը, տակաշորերը իմ, ծնողներիս, ասես կահույքն արդեն նախապես գնել էինք և խցկել ինքնաթիռի մեջ: Ներքևի ուղևորի ճաղատը հոխորտաց, թե դա ի՛ր իրերն են, Վարդգես Սուքիասյանն ասաց, որ միայն ցույց է տալիս ինձ, ուղեկցորդուհին խնդրեց փակել ու նստել, ես տեսա մեջը ճամպրուկիկ, դյութի ֆրիի տոպրակներ, կապռտած կապոցիկ, ճխտած իրար գլխի, ու լիքը բան՝ որ արդեն չէր հասկացվում, ինչ է: Ձեռքս տարա, շոշափեցի, նա ասաց՝ «ուրիշի է, ձեռք մի տուր, կընկնի», ես հասկացրի, որ չեմ պատրաստվում վնաս պատճառել, միայն շոշափել եմ ուզում, ինչպես այս քարը (հինգերորդը ձեռքը վեր տարավ և շոշափեց Վարդգես Սուքիասյանի տուֆե շալվարի փողքը), ու հետո թույլ տվեցի, շա՜տ հանգիստ թույլ տվեցի, որ նա պահարկղը փակի, նա փակեց, ցույց տվեց՝ ինչպես է կողպվում, բայց ես արդեն գիտեի, թե սա ինչ է, գիտեի, որ այստե՛ղ է մի բանը կորչում ու հետո դուրս գալիս, որ այստե՛ղ են մարդիկ պահում իրենց ավելորդ փասափուսեն, գիտեի, որ այստեղից գրեթե երբեք գողություն չի լինում, չնայած լիքը մարդ կա շուրջը, և որ, սակայն, երբեմն այստեղ բան են մոռանում, ու դա կորչում է առհավետ, մեծ մասամբ՝ ոչնչացվում արագ, օհ, այդ ներսն ու դուրսը, այդ՝ աչքից կորելն ու անհետանալը և հետո հանկարծ՝ կրկին հայտնաբերվելը, վերադառնալը, մտնում է՝ դուրս է գալիս. դրանում կար մի խորհրդավորություն, որը ես դեռ լրիվ չէի հասկացել. ինչու՞ է բանը կորչում, երբ աչքիդ առջև չէ, ու՞ր է կորչում, որտե՞ղ է նա այդ ժամանակ, երբ չկա: Այն կա՞, երբ աչքիդ առջև չէ:
Բայց այդ պահին ես արդեն շեղվել էի այդ հարցից, ինձ արդեն պետք էր հաջորդը, ես սենսորայի՛ն սով էի զգում, ո՛չ թե ստամոքսային, իմ սենսորային ձագարը պետք էր լցնել և լցնել, որ հարցակոխ անեի ինքս ինձ, պահանջեցի քայլել դեպ նավախել, որտեղ ուղեկցորդուհիները պատրաստում էին ընթրիքը, այնտեղից գալիս էր վառված մակարոնի ուժեղ հոտ, նրանք մեզ նայեցին, ժպտացին, «ջուր ուզու՞մ եք», ոչ, ասացի, ամենևին, գլուխս ուժգին թափահարեցի, ինձ ջու՜ր չի պետք, մարմնի՛ ջուր չի պետք, ինձ հոգու՛ ըմպելիք է պետք, բայց թե ինչի՞ց էր դա առաջանում… Արհեստական, անօրգանական այդ միջավայրում, մետաղյա թռչունի տգեղ այդ որովայնում ես պիտի դեռ հասկանայի, թե որտեղի՛ց կորզեմ, քամեմ գոնե մի՜ կաթիլ ոգու ըմպելիք, կախարդական էլիքսիր, որպեսզի անհագուրդ ծարավս մի կերպ հագեցնեմ, գոնե մի քիչ անմահանամ,– մենք շուռ եկանք, և ահա զուգարանի դռան առջև էինք, նա ուզում էր դուռը բացել ու ցույց տալ, թե այնտեղ ի՛նչ կա, ուղևորուհին շշմած նայում էր, զուգարանի դուռը հանկարծ ուղիղ մեր վրա բացվեց, այնտեղից մի չաղ կին դուրս եկավ, կրեմպլինե քշտվող, էլեկտրականացած շրջազգեստը վրան ուղղելով, զարմացած մեզ նայելով, ես զգացի մի՜ թեթև հոտ, մեկ ա՛յլ հոտ՝ կնոջ հոտը, առաջին անգամ, երևի, քանի որ մորըս հոտն իմ հոտն էր, չէի զգում, այդ կինն արագ մեզ շրջանցեց՝ իր հաստությամբ մեզ մի ակնթարթային պահ ճզմելով հանդիպակաց զուգարանի փակ դռան մեջ, գնաց ճոճվելով՝ նստելու իր տեղը:
«Ամեն ինչում կա գեղեցկություն, ամե՛ն ինչում, դու միայն նայիր, միա՛յն կլանիր, չկա ո՛չ մի խափան, արգելակ, սահման, լա՜յն է աշխարհը»,– ասաց Վարդգեսը:
Եվ ես հասկացա ոգու էլիքսիրի գաղտնիքը. կենսահյութի, թրմախառնուրդի, բուժահեղուկի. դա ինքն էր՝ հաղորդիչը՝ Վարդգես Սուքիասյանը, ինքը՝ քիմիան: Հանդիպիր ամենատգեղ բանին՝ բայց եթե ՆԱ է կողքիդ՝ գեղեցիկ է բանը: Իմաստ ունի: Ինչպե՞ս են ասում, «ինիցիացիա՞», ես արթնանում էի, ես ծնվել եմ սեպտեմբերի քսանմեկին, սա մայիսի երեքն էր, ես մեկ ու ինն էի, մինչ այդ էլ արթնացած էի, բայց կարծես ո՛չ ծնողներս, ո՛չ մեկ այլ ոգի գիտեր այդ մասին, իսկ երբ նրանք չգիտեին՝ ես է՛լ կարծես չիմանայի, այդ մարդը՝ Վարդգես Սուքիասյանը, ա՛յս մարդը – ինձ արթնացրեց, ինքը գիտեր, որ ես զարթուն եմ, ու ես է՛լ արդեն իմացա, որ ես՝ ես եմ, զարթուն, մեռնիմ քըզի, այդ պահից արդեն իմոնք է՛լ գիտեին, ողջ ինքնաթիռը, աշխարհը, այլևս պետք չէր զռալ ինքնաթիռով մեկ, որ իմանային, ու որ դրանից՝ նրանց իմանալու հանգամանքից, ես է՛լ իմանայի, որ զարթուն եմ, այլևս ոչ ոք երբևէ չէր կասկածելու, թող փորձե՛ր մեկնումեկը կասկածեր, մեծ կտոր իր ակա՛նջը կմնար, քոքի՛ց կպոկեի, հեծնելով իր մեծ գլուխը: (Ես մի քիչ մի կողմ քաշվեցի. ով գիտի, Արմեն Մնացականյանն ի՛նչ հոտ էր զգում ինձնից: Շա՛տ ակտիվ էր խոսում: Նա նայեց ինձ, բերանի անկյունով ժպտաց, բան չասաց: Իսկ ես նրանից զգում էի այն թու՜յլ հոտը, որ զգում էի, երբ եղբայրս իր առաջին կիսահաղորդիչներն էր հավաքում՝ կանիֆոլի ու տղայական,– ոչ մեծահասակի՝ տղայական, մետաղահամ, թեթև՜ քրտնքի հոտ, և դա նաև հորըս շորերից եկող հոտն էր, դեռ այն ժամանակվա, երբ նա դեռ ծխող էր:)
– Բարձրացրեց վերև՜-վերև, նստեցրեց իր ուսերին, տակս թրջած էի, ինձնից էլ էր հոտ գալիս մի՜ թեթև, չնայած տակդիրս շատ էլ լավն էր, գրեթե չէր խանգարում, դրա պատճառով չէ, որ զռռում էի, չէի զռռում այլևս, ինքնաթիռը հանգիստ մրափում էր, բացի նրանցից, ովքեր, գլուխները վեր պարզած կամ ետ ոլորած՝ զարմանք կտրած մեզ էին նայում, մեզ՝ արթուններիս, ինձ՝ արթնացածիս, իմ ուղեկցին՝ իմ պատվանդանին, իմ ինքնագնացին, իմ հրթիռին, իմ ռոբոտին,– մի երկու անգամ էլ թնկթնկացրի և ձայնս կտրեցի, որովհետև նա արտասանում էր ի՛մ տեքստը, հենց դա՛ էին այն բառերը և այն արարքները, որ ես այդքան ժամանակ սպասում էի իմոնցից ու չէի ստանում, և, իհարկե, երբ նրա ուսերին նստեցի՝ իսկ ինքնաթիռը՝ չնայած առաստաղը համեմատաբար բարձր էր՝ քանի որ ինքնաթիռը բավական մեծ էր, տարողունակ՝ բայց էլի ինքնաթիռ էր, և նա պիտի մի քիչ կորացած քայլեր, ինձ իր ուսերին դրած, թե չէ գլուխս կդիպչեր առաստաղին,– տե՞ս, մեջքը մի քիչ կորացած է,– ուղեկցորդուհին ուզում էր ասել «չի կարելի», բայց արդեն ուշ էր, ես արդեն նստած էի նրա ուսերին փառավորապես, ուղեկցորդուհին ձեռքը տարել էր բերանին, սառած-կանգնած էր, ես արդեն լրիվ ձայնս կտրեցի, աչքերս ու ականջներս՝ ընդհակառակը, բացեցի լայն, մեկընդմիշտ, որ տիեզերքը լսեմ, ու՝ տեսա վերից, շա՜տ վերից բոլոր նրանց, ինքնաթիռի նեղվածք միջանցքը, նրանց գլուխները՝ խեղճուկրակների,– և սովորեցի վերից, դրսից նայել, ես՝ արդեն մեջները չէի, ինքնաթիռին էի նայում դրսից, վերից, գրեթե այստեղից,– բայց նաև՝ մեջներն էի: Եվ պիտի դրանից գլուխ հանեի: Ա՛յ, հիմա էլ, մի կողմից ես ու դու նստած ենք, ես քեզ պատմում եմ՝ իսկ մյուս կողմից՝ վերից, նրա՛ բարձրությունից՝ կա կլոր հրապարակ Լուսնի վրա, և երկու մանրապճեղ՝ ԻՐ պատվանդանին նստոտած, երկու մրջյուն, իսկ ավելի վերից՝ ողջ փոքրիկ աշխարհիկը, ու՝ մենք, մեր ներսը՝ հսկա… Միշտ դու՛րս եկ ամեն ինչից, դրսից նայիր: Թե պետք է՝ բարյացակամ ուս գտիր, որ մագլցես:
Հետո ես շոշափուկներս պարզեցի և շոշափեցի նրա գանգուր մազերը, արդեն ճաղատանում էր, քիթը, մատներս մտցրի նրա ակնոցի ապակու ու կոպերի միջև և հուպ տվի նրա աչքերը՝ փափուկ, ներս ընկնող, հուպ տվի դեպ ներս, նա դիմացավ, շիրայոտ մատներով կեղտոտեցի նրա ակնոցի ապակին, ձայն չհանեց, ժպտում էր,– մատներով մտա նրա բերանը,– ստուգեցի, ա՛յ, այն ամենը, ինչ այստեղ՝ վերևում, քանդակված է,– նա մատը հերթական անգամ տնկեց վեր,– բռնեցի նրա ականջներից, մենք քայլեցինք նեղ միջանցքով, ես ձեռքս տարա ու սահեցրի այդ չապակե առաստաղի վրայով, որը, չնայած չապակե էր՝ գլխավերևումս բացում էր առկայծող աստղերով անհունությունը, որոնց ես հասնելու էի մի օր, շնորհիվ այս մարդու,– ու, չնայած ես դրանք տեսնում էի, սակայն այդ առաստաղը ստիպում էր, որ իմ կրիչը կորանա, մեջքը սապատի դույզն-ինչ, որ ինձ չվնասի, և ինքս էլ էի ստիպված զգուշանալ, որ խակ կատարս չխփեմ անկենդան մետաղապլաստին:
Աչքերով ես հետևում էի այն գլուխներին ու մարմիններին, որոնք, նստարանների նեղվածքի մեջ ճխլտված, մի կերպ իրենց զսպում էին պոռթկալուց, քանի որ այդքան քաջություն չունեին, որ զռռային, ինձ պես, հպատակվել էին, ընտելացված էին, քանի որ չկար իմ փրկիչի պես փրկիչ՝ նրանց հոգուն գյորա, քանի որ՝ «չկա մարգարե՝ իր հայրենիքում», ինչպես ասում են քո սիրելի ռյազանցիները՝ ակնասնկերով զինված, ակնասնկան գլխիկներ ծամելով, զգլխիչ զառանցանքին տրված,– ու քանի որ՝ նա միայն ի՛նձ համար էր, իմն էր, ինձ էր նախատեսված, ինձ էր տրվել, ի՛մ քիմիան էր:
Միայնակ, լքված իրենք իրենց ամբոխի մեջ՝ խեղճուկրակ այդ հպարտ արարածները, որոնց այդ հիմար իբր-քաղաքակիրթ փսևդոկապիտալիզմը փորձում էր դարձնել սպանդի գնացող հոտի պես անձայն անասուն՝ ճխտելով նեղվածքի մեջ, որ շուտ հիվանդանան, շուտ մահանան, որ հպարտ ու ազատ չլինեն երբևէ, ու նրանց սերունդը լինի է՛լ ավելի դանդալոշ և իդիոտախառն,– «լեգրուում», հասկանո՞ւմ ես, ի՞նչ քֆուր է՝ «լեգրուում»,– որ հանկարծ մտքներովը չանցնի հեղափոխություն անել այդ «լեգրուումի» դեմ,– սակայն այն արդեն եղել էր, առաջինը՝ գլխավորը, արդեն եղել էր, դե՜մ տուր երախդ, կապիտալի՜զմուս, ա՜խ, քո երախը, քո երախն ու իմ թավշյա դմբուզը,– ու երբ մենք տեղ հասանք՝ հայրս ինձ դրեց ուսերին և տարավ Հանրապետության հրապարակ, և մենք այնտեղ թափառեցինք միտինգի ժամանակ, և սելֆի արինք, և այնտեղ կար լի՜քը «լեգրուում»:
Բիզնես կարգի միջով էլ անցանք. այնտեղ նստած էր մի ծերուկ, մի տռուզ տղա, վզի հետևի մասը՝ թրաշած, երևի՝ վարձովի մարդասպան, գործուղման էր գալիս,– և մի նազելի՜ աղջիկ, միջանցք հանած՝ մե՜րկ, երկա՜ր ոտները, աչքերը՝ դատա՜րկ-դատարկ, շա՜տ երկար էր այդ ոտքերն իրեն քաշում, որ իմ տիրությունը, իմ տիրապետությունը՝ Վարդգեսը, ահա այս, Սուքիասյան, կարողանա, ինձ շալակած, անցնել,– և նայում էր իմ տիրույթ Վարդգեսին ու չէր նայում ինձ, և որքան երկար էր նայում նա Վարդգեսին՝ այնքան նրա աչքերն ավելի ու ավելի դատարկ ու մեղք էին դառնում, և այնքան ավելի դանդաղ էր նա իր ոտքերն իրեն քաշում, ներս՝ իր նեղ, թեև բիզնես կարգի, նստատեղի մասնաբաժին՝ իր առջև նստած՝ ճնճղուկի բույն կոչվող մազահարդարքով տիկնոջ մեջքի տակի նստարանի թիկնակի տակ ճխտելով, լեգրուում, լեգրուում: Մենք թքած ունեինք նրանց վրա, իրենք՝ մեզ, մենք՝ իրենց՝ հիմարների,– որովհետև նույնիսկ իրե՛նք էին նեղվածքի մեջ, չնայած պարզապես ավելի շատ փող էին տվել այդքան նեղվածքի մեջ լինելու համար, կամ՝ իրենց համար այդ տեղն առնողներն էին այդ փողը տվել՝ սպոնսոր, կավատ, թայֆապետ, ավելի շատ՝ քան մյուսները, բայց՝ մեկ է, նեղվածքի մեջ էին: Տարբերությունն այնքա՜ն փոքր էր, խաբկանք էր, եղունգի չափ, որը չի էլ հերիքում՝ մարդ գլուխ քորի:
Եվ, այդպես ճոճվելով քայլելիս, Վարդգես ունեցվածքս ինձ ասաց. «Խոստացիր, որ երբ մեծանաս՝ քո տիեզերանավը լինելու է լայն ու բոլ, լեն-լմփոշ, ազատ, գեղեցիկ՝ բոլորի համար», ես մտքումս խոստացա ու գլուխս տմբտմբացրի: «Նույնիսկ սրանց: Նույնիսկ սրանց համար: Լեն ու բոլ, լեն-լմփոշ՝ այն տիկնոջ կրեմպլինե հետույքի պես»,– փսփսաց նա ականջիս թաքուն:
Ես քրքջացի: Հինգերորդը լռեց և նայեց ինձ: Ես այդպիսի խասյաթ ունեմ՝ թերապարկեշտ պահերը չնկատելու եմ տալիս: Դա իմ տակտիկան է: Գուցեև թուլության նշան է՝ տակից դուրս գալու լավ ձև չգտնելու: Էշի պես քրքջում եմ ու խոսքը փոխում:
– Ու մենք հասանք ցռուկին,– շարունակեց հինգերորդը,– գլուխս՝ գրեթե քսվելով առաստաղին, և օդաչուների խցիկից ելավ երկրորդ օդաչուն,– առաջինը չէր կարող ելնել, չէ որ նա վարում էր,– ես տեսա նրա կապույտ համազգեստն ու կապույտ աչքերը,– և այդ մարդը՝ Վարդգեսը, ինձ ասաց. «Ահա, այսպիսի, կամ նույնիսկ ավելի՛ գեղեցիկ համազգեստով ես դու գնալու դեպ Յուպիտեր», և ես ասացի «գուլ-գուլ», այսինքն որ՝ այո, իհարկե, հաստա՛տ,– բայց այդ հարցում նա սխալվեց: Ամեն տեղ՝ բացի Յուպիտերից:
– Բայց ինչու՞ եք դուք ձեր մասին տխուր գուշակություն անում, գուցե դեռ թողնե՞ն որ հենց դու՛ք ինձ տանեք Յուպիտեր:
– Ես ռեալիստ եմ,– ասաց:
Մտազբաղ լռեցի: «Գուցե դուք այդպիսով կանխորոշում եք ձեր ապագան. ինքնաներշնչվում եք»:
– Ասենք,– ասաց նա՝ միտքս լսելով կրկին. քիմիա.– ձեր ռյազանցիք էլի մի բան են ասում. բանտից, մուրալուց, պղնձաշեփորից խուսափել մի՛ ուխտիր: Ճակատիս գրվածը կացնով է՛լ չես հատի:
– Եվ, ի վերջո, ո՞վ է այս տղամարդը:
– Չգիտեմ,– ասաց:– Նա հետո ինձ հանձնեց ծնողներիս: Աշխարհն արդեն տեսել էի: Իմոնք հասկացել էին, ես ո՛վ եմ, ինքն ո՛վ է, մարդն ո՛վ է, ընդհանրապես: Դրանից հետո ամենալավ ծնողներն էին, շա՜տ լավ ծնողներ: Հանձնեց, ասացին «շնորհակալություն»: Մայրս ասաց «շնորհակալ եմ», չասաց «շատ շնորհակալ եմ», որ հայրիկիս ավելորդ տեղը չգրգռի. «շնորհակալ եմ»:
Նստեց տեղը: Աչքերը փակեց: Օտարացավ: Դադարեց իմը, իմ ուտելիքը լինել: Երբ իջանք՝ ժպտաց ինձ, մերոնց հարցրեց՝ տրանսպորտ ունե՞ն, տեսնելով, որ հորաքույրս է մեզ դիմավորում՝ գնաց դեպ ավտոկայանատեղին, աչքներիցս մեկընդմիշտ կորավ: Անունն էլ չգիտեի, մինչև այստեղ չտեսա:
– Հետո նրան այդպես էլ չգտա՞ք:
– Չփնտրեցի էլ: Ոչ էլ նա՝ ինձ: Ասում եմ՝ հիշի՛ր ամեն ինչ, ֆիքսի՛ր: Պետք է կապերը՝ բոլոր, պահպանել, նույնիսկ ամենահպանցիկ:
– Իսկ հիմա ինչպե՞ս իմացաք, որ սա նա է:
– Դեմքից,– ասաց արագ:– Մազերից: Քթից: Քեզ պես գանգրահեր էր: Ակնոցից: Իմ՝ նրա գլուխը գրկելու ձևից:
Ես մազերս թափ տվի:
– Վրայի երեխան էլ դուք եք:
– Դե հիմա արդեն աշխարհի բոլոր երեխաներն են այդպես ման եկել՝ մասնակցելով այս կամ այն հեղափոխությանը:
– Ինչու՞ մինչև հիմա չեք իմացել՝ ով է:
– Որ չիմանամ, ո՛վ սխալ գուշակություն արեց, թե ես չեմ հասնի Յուպիտեր:
– Դե, մի սխալը մեծ բան չէ: Հիմնականում հո ճիշտ էր:
– Ջիջիլ գցեց, մուրազը՝ փորըս, թողեց-գնաց:
Ես, ահա, գնալու-հասնելու էի, բայց այդքան վառված չէի լինի, թե նույնիսկ չընտրվեի: Ստացվի՝ ստացվի, չէ՝ չէ: Կյանքը՝ մե՜ծ: Մի բան չի ստացվում՝ մյուսը կստացվի: Իսկ այս հասուն, փորձառու մարդը, դեռ մի բան էլ ավելի՝ լրիվ երեխայի պես… Քանոնը դրել են՝ լուսանցք է: Այն կողմ չես անցնելու: Կափարիչ: Չապակե առաստաղ: Դեմարկացիա:
Մեր դերերը փոխվել էին. այժմ նա էր նստած՝ մի ոտքը տակը ծալած (շատ ճկուն էր, հայրիկիս պես, դե, իհարկե). իսկ ես՝ բռունցքս դրել էի դնչիս տակ:
– Նայեմ, թե սա ո՛վ է, ի վերջո: Բացեցի բեյֆոնս:
– Ներսի աղջկան հարցնենք,– ասաց:
Ըստ երկրային ժամացույցի, արդեն երեկո էր: Աշխատանքն ավարտվել էր: Քամի էին փչում, որ տարբերվի ցերեկից, թեև արևը նույն տեղում էր. էներգիա էին խնայում, գմբեթը չէին մթնեցնում: Հատուկենտ անցորդներ էին առաջացել հրապարակում: Ջրի ճղփոց եկավ, և ես նոր միայն անդրադարձա, որ հրապարակի հանդիպակաց ծայրում լճակ էլ կա, ու նրա վրա սկսեց արդեն ֆռռալ՝ ցայտելով, ոչ մեծ գունավոր շատրվանը, որ մինչ այդ բացակա էր: Տեսնես մեջը ձուկ կա՞: Ամենը միանգամից չես տեսնում, նույնիսկ նայելուց հետո: Ամեն անգամ նայելիս՝ նոր մանրամասն: Կիլիկիա կայանը մանրամասն նայելու կայան էր: Տեսնես հինգերորդն ամենը միանգամի՞ց է տեսնում: Նրանք դա զարգացնում են, չէ՞: Իսկ Սուքիասյա՞նը: Տեսնու՞մ էր նա արդյոք ամենը միանգամից: Բայց ինչու՞ անցյալով: Արձան մահացածների՞ն են դնում: Շուտով կիմանանք:
Բացօթյա սրճարանում արդեն մարդիկ կային նստած, մի թեթև երաժշտական աղմուկ էր գալիս արդեն: Ժամանակն էր գնալ բան ուտելու, վաղվան պատրաստվելու: Արմեն Մնացականյան հինգերորդն ինձ առևանգել էր, իր առաջին թե երկրորդ թե հինգերորդ պատահած պատմությամբ տարել:
Վեր կացանք, քայլեցինք դեպ հյուրանոց: Զգացում ունեի՝ ասես այս զրույցը չի ավարտվել: Անհարմար կլիներ էլի երկարաձգել մեր շփումն այսօր: Իսկ թե հանկարծ այն արձանի՝ Վարդգեսի պես կորչի մեկընդմի՞շտ:
– Սիրտս հովացավ,– ասաց ու նայեց ինձ: Ձեռքս գցեցի նրա վզից:
– Ուզու՞մ ես, սիրտդ միշտ հովացնեմ:
Հյուրանոցի մուտքից ետ նայեցինք:
– Սա դու ես,– ասացի քնքշաբար:
– Իսկ տակինը՝ ես, քո մայրը:
Վարդագույն հուշարձանի կեսը ոսկի էր՝ արևի տակ, մյուս կեսը գրեթե չկար, մութ էր, կոնտրաժուրի մեջ, ինչպես հայրս է ասում: Մեր երկար ստվերները ձգվում էին հրապարակով մեկ, արձանին փարվում, կարծես շալակած լինեինք նրան, վզին նստած երեխուն՝ հետը: Փոխանակ ի՛նքը մեզ շալակած լիներ: Որովհետև հիշողությունը գնում է ապագայից անցյալ, բայց նաև՝ հակառակը:
Ես հստակ հիշում էի, թե վաղն առավոտյան ու՛մ հետ եմ արթնանալու իմ կոկիկ, եղևնաբույր սենյակիկում:
– Ճակատիս գրվածը կացնով էլ չես հատի, – կրկնեց:
Քիմիա:
