Փետրվարի 22-ի լույս 23-ի գիշերն արթնացա, երազս կիսատ, հերթական ցնցումից: Վերջերս գնած բնակարանս ցնցվում էր: Անցյալ տարվա երկրաշարժից հետո հաճախ եմ արթնանում ցնցումներից, չգիտեմ, իմ ներսի թե դրսի: Երևի, մեկ՝ ներսի, մեկ՝ դրսի: Մեծ մասամբ կարծես ինձնից բացի ոչ ոք դրանք չի զգում, ես էլ ալարում եմ նայել, էլի կա՞ օֆիցիալ երկրաշարժ արձանագրված, թե ոչ: Արթնացա, սակայն, շատ լավ տրամադրությամբ: Մի պահ չէի հասկանում, ինչու՛, հետո հանկարծ հասկացա. երազումս մեծ ուրախություն էր եկել. հայտնաբերել էի, որ կա Ստրուգացկիների ևս մեկ գործ, որը դեռ չեմ կարդացել. այդ փաստը պետք էր անասելի ճիգով հիշել, չնայած (իրական թե երևակայված) երկրաշարժի պատճառով արթնանալուն, որ չմոռանամ, ինձ մինչ այս անհայտ այդ գործը գտնեմ, կարդամ:
Ով ինձ գիտի, գիտի, որքան խորապես եմ «ստրուգացկիասեր», հաղորդաշար ունեմ նրանց նվիրված[1] և գիրք եմ պատրաստվում անել: Կյանքիս առաջին կեսի սերերը՝ Ստրուգացկիները, և նրանց մասին ամենն ընթերցված են իմ կողմից ծայրեիծայր: Այդ հիասթափությունը՝ որ այլևս բան չեմ գտնի, որ իրենք են գրել՝ գոնե սևագիր կամ մի կտոր տեքստ, քանի որ ինչ կա-չկա՝ հրապարակվել է և գտել-կարդացել եմ, – հին է, սպիացած վերքի պես: Գիտե՞ք, ինչ է նշանակում հանկարծ այդ հիասթափության սխալ դուրս գալը, թեկուզ երազում: Կարծես մանկությանդ երազանքը կատարվի և ամենաթանկարժեք նվերը հայտնաբերած լինես – ահա այդպիսի ուրախ պարգև-երազից արթնացրեց ինձ ցնցումը, ներքին թե արտաքին:
Մի քիչ ունկնդրեցի, արդյոք ցնցումն իմ մեջ էր, թե իրոք կրկին երկրաշարժ էր, – ապարդյուն, ցնցումները կարծես չէին կրկնվում, – հետո՝ արդեն քնել չէի կարող, նստեցի-սկսեցի համացանցը թերթել, մտմտալով, որ փետրվարի 23-ի վերաբերյալ անպայման պիտի մի որևէ կատակ գրեմ ֆեյսբուքում: Բայց եկա-հասա «Էխո Մոսկվիի» (իմ հիմնական, տասնյակ տարիների մշտական և, կարելի է ասել, ռուսաստանյան միակ աղբյուրի) կայքին, որ դեռ արգելված չէր, և տեսա, որ Դմիտրի Բիկովի հերթական «Օդին» հաղորդման տեքստն արդեն դրված է, սկսեցի կարդալ: Եվ, օ զարմանք, իմացա, որ Ստրուգացկիների և Տարկովսկու համագործակցությունը չի ավարտվել «Ստալկեր»-ի թողարկումից հետո:
Նաև մի քիչ «տարկովսկիասեր» եմ, այն իմաստով, որ, չլինելով կինոների գիտակ և սիրահար, նրա ֆիլմերը բոլո՛րն եմ նայել բազմիցս և խորացել:
«Ստալկերը», որի սցենարը գրել են Ստրուգացկիները (մի 12 տարբերակ են գրել մինչև վերջինը) սերում է նրանց «Խնջույքը ճամփեզրին» գործից, բայց բացի ստալկերի և զոնայի բուն գաղափարներից ֆիլմում գրքից բան չի մնացել, քանի որ Տարկովսկին ուզում էր ի՛ր ուզածն անել, թեև ի՛նքն էր սիրահարվել «Խնջույքին» և առաջարկել Ստրուգացկիներին՝ միասին աշխատել: Քանի որ Տարկովսկին շատ դժվար մարդ էր՝ չէի զարմանում, որ այդ փորձից հետո կապերը խզվել են:
Բայց Բիկովի պատմածից հանկարծ պարզվում է, որ Տարկովսկու վերջին ֆիլմի՝ «Զոհաբերության» սցենարի առաջին տարբերակն է՛լ են Ստրուգացկիները գրել… Ես դրանով դադարել էի հետաքրքրվել վաղուց, դե կյանք է, ոչ մի տեղ չէր նշված այդպիսի բան, սցենարի հեղինակ ֆիլմում նշված է Տարկովսկին ինքը…
Երազս կատարվեց. գնում եմ համացանց՝ և իրոք. և՛ սցենարի առաջին տարբերակն են գրել Ստրուգերը, և՛ արդեն՝ բավական վաղուցվանից, կա՛ այն՝ սցենարը – համացանցում… «Վհուկը»:
2022 թվականի փետրվարի 23-ի վաղ առավոտյան ես ընթերցում եմ Ստրուգացկիների մի նոր, ինձ մինչ այդ անհայտ գործ: Երազս կատարվեց:
Հերոսը քաղցկեղ ունի, պիտի մահանա: Գալիս է մեկը և ասում, որ եթե նա կենակցի նույն քաղաքում բնակվող գեղեցկուհի մի վհուկուհու հետ՝ կբուժվի: Նա ամուսնացած է և չի ուզում կնոջը «դավաճանել», սակայն գնում է, աղաչում վհուկուհուն, կենակցում հետը և… բուժվում: Լավ է գրված, իհարկե, բայց, դե, թեթև գործ է:
Ֆիլմն այդ չէ: Ֆիլմը խորապես տարբերվում է այդ սցենարից, որը գրելուց հետո էլ հենց երկու (երեք) մեծ ստեղծագործողների ուղիները բաժանվել են:
Ուղիները նրանց հանդիպել էին ո՛չ միայն որովհետև Տարկովսկին հավանել էր նրանց «Խնջույքը»: Իրենք է՛լ էին հիացած մնացել Տարկովսկու նախորդ՝ մինչստալկերյան ֆիլմից՝ «Սոլարիս»-ից: Մյուսներից էլ, իհարկե, բայց դե որպես ֆանտաստ՝ այդ մեկը հատուկ էին գնահատել: Միայն թե, ասում էին, ֆիլմում ամենը հավանել են՝ ինչը կյանք է, իսկ, ա՛յ, ֆանտաստիկի բուտաֆորիան ստվարաթղթե էր՝ ավելորդ: Եվ այդ պատճառով համոզում էին նրան հետո, երբ միասին էին աշխատում, որ հրաժարվի ցանկացած ֆանտաստիկ-բուտաֆորիկ տարրից՝ «Ստալկեր»-ում: Այնպես որ սցենարի 13 տարբերակը ո՛չ միայն Տարկովսկու բռնատիրության պատճառով էր, այլև՝ ձև գտնելու, որ ֆանտաստիկը դուրս մղվի՝ բայց ֆանտաստիկը մնա:
Հիմա հասկանալի է, թե որքա՛ն էին նրանք տպավորվել այդ գաղափարով. ֆանտաստիկի՝ առանց բուտաֆորիայի և ֆանտաստիկին հատուկ սովորական անտուրաժի: Երևի հենց դա՛ էր պատճառը, որ հաջորդիվ ստեղծեցին «Աշխարհի վերջից միլիարդ տարի առաջ» վիպակը՝ հենց այդպիսի մի գործ. ֆանտաստիկ՝ առանց մեջը մի՛ կտոր ֆանտաստիկի:
Բայց «Ստալկերից» քիչ հետո կապերը խզվել էին, թեև մինչ այդ պատրաստվում էին շարունակել համագործակցությունը: Խզվել էին, իհարկե, նաև որովհետև Տարկովսկին գնաց Իտալիա և որոշեց չվերադառնալ: Հաղորդակցվելը դժվարացավ: Բայց նախ և առաջ՝ մեկ այլ պատճառով, շա՜տ գետնահար: Տարկովսկին, որ կնոջից բաժանվել էր և նորից ամուսնացել՝ ալիմենտներ էր վճարում: Այդ է պատճառը, որ ինքն իր ֆիլմերի սցենարի հեղինակ չէր դառնում, թեև էլ ո՞վ, եթե ոչ ի՛նքն էր իր ֆիլմերի սցենարների գլխավոր հեղինակը. – որպեսզի՝ պաշտոնապես փող չստանա: Ստրուգերի հետ, օրինակ, պայմանավորվել էր, որ նրանք հոնորարը կստանան որպես երկու սցենարիստ և հետո ամբողջ գումարի մեկ-երրորդն իրեն կտան: Եվ հանկարծ այդ հաշվարկի մեջ է խառնվում նրա նոր կինը և ասում.
– Սա տրամաբանական չէ, ինչու՞ ես դու մեկ-երրորդը ստանում, չէ՛ որ նրանք երկու հոգի են, բայց՝ մեկ հեղինակ… Եթե գիրք են հրապարակում, հո երկու հոգու հոնորար չե՞ն ստանում… Դու պիտի հալալ կեսը ստանաս…
Երկգլխանի մեկ հեղինակ և մեկ հանճար… Կռիվ է գցում կինը հեղինակների միջև, և ալիմենտախոց համագործակցությունը քանդվում է:
… Ֆիլմը տեսա 1989-ին, երբ Մոսկվայում արդեն ցուցադրվում էր: Հանճարեղ «Զոհաբերությունը» սեքսից / սեքսով բուժվել և հեփփի էնդ չէր, այլ՝ աշխարհի քանդվել:
Վհուկուհու հետ պատմությունը մնում է որպես «առաջին կեղև»: Ֆիլմում հարցը ո՛չ թե «անձնական» է՝ քաղցկեղ, այլ՝ անանձնական-համաշխարհային – միջուկային պատերազմ: Հերոսը (որ շատ էլ հավատացյալ չէր) Աստծուն խոսք է տալիս, որ կզոհաբերի ամենը, ամենաթանկը, ինչ ունի – եթե պատերազմն անիրական, երազ դառնա, աշխարհը հետ գա նախորդ վիճակի: Երբ իրեն խորհուրդ է տրվում կենակցել վհուկուհու հետ և նա դա անում է՝ պատերազմն իրոք, կարծես, դադարում է: Հերոսը կարծես քնից ուշքի է գալիս՝ բոլորը դեռ քնած են. չի էլ հասկանում, երազու՞մ է տեսել միջուկայինի գալը, թե՞ իրական սպառնալիք էր: Դա շատ տարօրինակ զգացում է – երբ երազդ իրագործվում է: Չես էլ կարող ասել, որ չես տեսել. լավ հիշում ես, որ տեսել ես: Բայց պիտի իր խոստումը կատարի, – համոզված չէ, որ սա վերջնական դադար է, – վհուկի հետ կենակցելը բավական չէ, – Աստված դադար-պահ է տվել՝ որ իրեն ստուգի – պատրա՞ստ է արդյոք ամենը զոհաբերել հանուն մարդկության: Հերոսը ժամանակների միջև է, ժամանակներից դուրս ընկած. մի պահ միջուկայինն արդեն եղել էր, բայց այս պահին՝ դեռ չկա: Այդ ժամանակների արանքում՝ նա պիտի իր խոստումը կատարի: Վերջին շանսն է իրեն տրված: Եվ հրդեհում է իր սիրելի առանձնատունը, իր կյանքը, զոհաբերում ամենաթանկը, ինչ ուներ: Մի ձևի՝ որպեսզի Աստծոն տված խոստումը կատարած լինի, ինչպես կարող է: Որպեսզի, եթե միջուկայինը պատահի՝ ինքը չարդարացում չունենա:
Ահա՛ «երկրորդ կեղևը»: Տարկովսկին իր վերջին գլուխգործոցում «Վհուկի» գաղափարի վրա մի ամբողջ նոր կառույց և ողբերգություն է ճարտարապետել:
Գալիս է շտապ օգնությունը, հերոսին՝ Ալեքսանդրին, տանում գժանոց: Ֆիլմն ավարտվում է:
Այնօր՝ 1989-ին, երբ Մոսկվայում այդ ֆիլմը դիտեցի՝ գեղագիտությունը շատ տպավորիչ էր, համոզիչ, սակայն բուն խնդիրը հեռու՜ և տեսական էր թվում. մանկուց գիտեի, որ կա միջուկային զենք և միջուկային պատերազմի վտանգ, բայց այն մի տեսակ ջնջված էր, քանի որ սովետի պրոպագանդայի մաս էր. չէի հավատում այդ վտանգին, ինչպես որ, ասենք, կոմսոմոլին: Հո մարդիկ գիժ չե՞ն, որ երկրագունդը կործանեն: Իսկ հետո այդ վտանգն ընդհանրապե՛ս անհետացավ հանրային տիրույթից: Հետո առկայծել սկսեց, բայց էլի, թվում էր՝ ոչ լրջորեն: Մինչև, փաստորեն, 2022 թվականի փետրվարի 24-ը:
2022 թվականի փետրվարի 23-ի վաղ առավոտյան ես նորովի հասկացա այդ խնդիրը. եթե ուզում ես իրոք ազդել տարտարոս գլորվող աշխարհի վրա՝ պիտի ամբո՛ղջդ զոհաբերես, առանց ո՛չ մի խնայողության: Տարկովսկին քրիստոսաբար մեծացրել է մարդու պատասխանատվությունը, էգոիզմը զոհաբերելու կարիքը, զիջումների, հարմարվելու անթույլատրելիությունը, բոլոր նախորդ զիջումներիդ դիմաց պատասխան տալու կարիքը՝ մինչև համաշխարհային մասշտաբ: Գոնե՝ դրա կարիքի հասկանալը: Գոնե՝ այդպես վարվելը, նույնիսկ եթե չի օգնելու, նույնիսկ եթե չգիտես, իրո՞ք վտանգը կար միջուկային ցնցումի, թե՞ գժված հիվանդ հոգեբանությանդ թմբուկն էր:
(Չորացած ծառը եթե ամեն օր նույն ժամին ջրես՝ ի վերջո կծաղկի, – ցուցադրված է ֆիլմում:)
2022 թվականի փետրվարի 23-ի վաղ առավոտյան ես երազում տեսա, որ հայտնաբերել եմ Ստրուգացկիների՝ դեռևս չընթերցածս գործ: Արթնացա ցնցումից: Երազս տեղնուտեղն իրագործվեց:
Դա շատ տարօրինակ զգացում է – երբ երազդ իրագործվում է: Չես էլ կարող ասել, որ չես տեսել, հետո՛ ես հորինել – որովհետև լավ հիշում ես, որ տեսել ես:
Հետո փակվեց «Էխո Մոսկվին»:
Չորացած ծառն ամեն օր նույն ժամին ջրես` գուցե վերածնվի:
[1] http://boon.am/category/series/science-fiction/
