– Դուռը փակի՛ր,- պապս գոռալու չափ բարձր ասաց, հետո վերցրեց դանակն ու սկսեց վարունգը երկար-երկար կտրել, դնել ափսեի մեջ:
Երբ տատս աշխատանքի էր լինում, նա ազատությանն էր տրվում՝ անգամ մոռանալով իր դեղերի ամենօրյա չափաբաժնի մասին, որը եթե ժամանակին չխմեր, տատիս ասած՝ խելքը ոտքերի տակ կընկներ, ինքն էլ ութսուն տարեկան հալով ֆուտբոլ կխաղար: Իսկ երբ մի քանի ժամ տանը չէի լինում, ամբողջ տունը ծխի մեջ կորչում էր:
– Էս մարդը պատուհանի տեղը չգիտի՞, մեկ-մեկ բացի, մտածում էի,- ու էսքան ծուխ… ա՛յ մարդ, չի էլ խնայում իրեն:
Եթե լսեր, հաստատ մի լավ կչափալախեր ու կասեր․ «Ա՛յ շան լակոտ, քեզ ինչի՞ տեղ ես դրել, որ մի հատ էլ պապիդ հետևից մրթմրթում ես»:
Հիշում եմ՝ փետրվարի տասներեքն էր, երբ մի քանի օր էր մնացել ծնունդիս, ու նա իր թոշակին էր սպասում: Ես էլ գնում-գալիս էի ու խաբում, թե՝ պապի, գիտե՞ս, թոշակը տվել են, բոլորն արդեն ստացել են, բացի քեզնից: Իրար էր խառնվում, անփութորեն հանում էր թաշկինակը, քիթը սրբում, տմբտմբալով տեղից վեր կենում ու կոշիկները հագնում, բայց երբ ծիծաղելով ու հետ-հետ գնալով ասում էի՝ կատակ էր, ձեռնափայտը շպրտում էր վրաս, բայց, ինչպես միշտ, թիրախին չէր դիպչում:
Ծերության անուշահոտությունը կնճռոտված ափերի մեջ առած՝ նստում էր բակում՝ փետրվարյան քամուն հակառակ, իսկ մայրս միշտ ասում էր՝ պապին ուր գնա, տաք վերարկուն հետևից տար: Պատկերացրեք, որ մի օր մինչև խանութ գնացի նրա հետևից, որ վերարկուն գցեմ նրա թիկնեղ ուսերին: Այդ ժամանակ էլ նկատեցի, որ ձեռնափայտը ձևի համար է վերցնում, և երբ մարդ է տեսնում, միայն այդ ժամանակ է սկսում դանդաղ քայլել՝ հենվելով ձեռնափայտին: Երևի մտածում էր՝ չտեսնեն այսքան առույգ եմ, աչքով չտան: Մի քանի տարի էլ ապրեմ, տեսնեմ՝ գլուխս ինչ է գալիս, հրեշտակները վերջերս ոչ գալիս են, ոչ էլ՝ գնում: Դրանց ի՜նչն եմ ասել, մի քանի ամիս առաջ աչքերիս դեմից տեղ չէին գնում:
Մտածում էր՝ վերջն է, դրա համար էլ ամեն օր կարտոֆիլի պլեճ էր ուզում: Վառարանի մոտ պառկում էր մեջքով՝ տատիս գործած կանաչ-կապույտ գուլպաները հագած, ձեռնափայտն էլ դրսում էր մոռացել, դե, ինչի՞ն է պետք, ոտքն ու ձեռքը տեղը, խելքն էլ՝ դեղերից էր կախված: Երբ տեսնում էր ներքևի հարևանին, որը մեր թաղի «լրաբերն» էր, հարցուփորձ էր անում, վերջում էլ ասում․ «Էլի եկավ, սուտ ասաց ու գնաց, ի՞նչ օգուտ ունի ստելուց, հո փող չե՞նք տալիս իր լուրերի համար»: Այդ կնոջը պատերազմի ժամանակ, երբ նկուղում էինք, մի անգամ կոպտել էր՝ ասելով, որ ցածր ձայնով հաղորդի լուրերի ամենօրյա սուտ թողարկումը: Նա էլ, ծերուկին բանի տեղ չդնելով, սրել էր ձայնալարերը՝ մարդկանց խլացնելու չափ:
Այդ օրից հարյուր երեք գիշեր է անցել: Պապս այդպես էլ չսիրեց մեր գյուղի գիշերը: Ինչ-որ արտասովոր բան կար երկնքում՝ աստղերի մեջ, որ ամեն օր, ինչպես ինքն էր պատմում հարևաններին, կեսգիշերին՝ ժամը մեկից հետո, ամեն անգամ արթնանալով՝ անհանգստություն էր զգում, իսկ տատս, ինչպես միշտ, խորը քնած էր, հարսանիք էլ լիներ՝ չէր արթնանա:
Պապս ամեն մանրուքից վիրավորվում էր, հետո ասում․ «Կյանք տեսած եմ, բալես, ապրածս կյանքից չեմ ուզում քեզ բաժին հասնի»: Ու երբ արդեն աշունը նստում էր գյուղի վրա և մեր տանիքին, պապս այգու մրգաշատ ծառերի հետ զրույց էր անում, ամեն Աստծո օր, առավոտյան յոթին, աղբյուրի սառը ջրով լվացվում ու ծառերից բռնելով՝ մտնում էր այգի՝ հիսուն տարի առաջ տնկած ընկուզենու հետ մի բաժակ օղի խմում, ապրած ու չապրած օրերից խոսում, ուժասպառ հենվում ծառին, ու կարծես աչքերը խուտուտ էին տալիս հրացոլք արևին: Հանդիպման ժամ էր: Մեծ մարդիկ երկնայինի հետ այդպես են հանդիպում: Ինչպես միշտ, նա իր ցեխոտ կոշիկները իրար քսեց, գրպանից հանեց տերողորմյան, մատներով հաշվելով՝ հասավ երեսուներեքին, ու այդպես մի քանի անգամ, մինչև տատս թասը ձեռքին մտավ այգի՝ լոբի քաղելու:
– Էլի ոտի տա՞կ ես տվել կանաչիներս,- մուննաթով ասաց՝ ծամածռելով դեմքը: Պապս ուշադիր նայում էր նրա նախշուն գոգնոցին ու ոչինչ չէր ասում: Տատս շարունակում էր:- Է՜հ, մարդ ընկնում է, մեռնում, մի փունջ կանաչու համար ինչի՞ եմ դարդ անում,- սկսեց լոբի քաղել, որ կեսօրին պապիս սիրած թթու ճաշից պատրաստի: Տատս էլ էր շատ հոգատար, բայց աշխարհի ու մարդկանց մասին նրանց պատկերացումներն այլ էին:
– Մեծ մարդիկ են, իրենք էլ այդպես են մտածում,- հաճախ էր ասում հայրս՝ քմծիծաղ տալով։
Եվ երբ իմ պատմության դասագրքից հատվածներ էի մեջբերում, պապս մտաբերում էր իր ապրած կյանքի դրվագները, զգում ամբողջ մարմնով մեկ, նկատում էի, որ փշաքաղվում էլ էր: Երևի՝ կարոտից: Ես այդ ժամանակ ոչինչ չէի հարցնում, որովհետև ինքը խոսում էր, դադարներ տալիս, իսկ ես աչքերս փակում էի՝ քնելու պատրաստ հայացքով, կարծես ֆիլմի մեջ լինեի, ու ցավը չէր լռում պապիս շուրթերին:
Ընկուզենու ճյուղը թեքվել էր նրա պատուհանի կողմը:
– Համարյա մի տարիքի ենք,- շշնջում էր, ապա բացում կարմիր կտորե կազմով ալբոմը, որտեղ ժամանակագրական հաջորդականությամբ տատս սոսնձել էր պապիս զինվորական նկարները: Ես հասկացա, որ նկարներն էլ կարող են խոսել: Ուշադիր զննում էի, թե պապս ինչ երանությամբ է նայում նկարներին, իր դողացող ձեռքերով թերթում էջերն ու երբ հասավ վերջին էջին՝ աչքերում արցունք շողաց:
– Պապի՞, էդ լացո՞ւմ ես, հը՞,- չդիմացա ու հարցրի:
– Այստեղ տատիդ հանդիպեցի,- ասաց պապս, ու դեմքին ժպիտ հայտնվեց,- այս ալբոմի վերջն այսպես է՝ ես տատիդ ամեն անգամ նկարներս ուղարկում էի, նա հավաքում էր, իսկ հետո որ եկա տուն, միասին նկարվեցինք, այդ օրը հայրդ երկու տարեկան էր դառնում, բոլորս ուրախ էինք:
Լեզուս կապ ընկավ: Չգիտեի՝ ինչ ասել: Դրսում արդեն անձրևը ծառի վերջին տերևների մահկանացուն էր կնքում, կաթիլները քսվում էին պապիս սենյակի պատուհանին: Իմ աչքերում անիվի պես պտտվում էին պապիս պատմածները, և կարծես լույսի էի սպասում, անբնական լույսի…
Արդեն պապիս լռության օրն էր…
