Կարմիր կետը
«Իմ մարմինը» շարքից
Մի երեկո հայրս աշխատանքից եկավ. մութ էր արդեն, ձմեռ:
– Չի մրսի՞, – ասաց մայրս:
– Էնտեղ տաք է:
Տաք հագցրին, հայրս ինձ առաջին անգամ տարավ կինո, կինո «Պիոներ»՝ «Ալադինը և կախարդական լամպը» դիտելու: Տեսա՝ ինչպե՛ս է պետք մաժել կախարդական լամպի կողը, որ ջինը դուրս գա, ճարճատուն կրակի միջից: Շա՜տ սիրեցի ջինին, թեև մի քիչ, Ալադինի մայրիկի պես, վախեցա էլ իր աժդահայությունից: Հին, ժանգոտ լամպից էր դուրս գալիս, բայց կժի կամ սափորի մեջ էլ կարող էր ապրել, ուռա՛:
Ցերեկվա քնից արթնացա պապիկ-տատիկենց տանն ու ասացի, որ կոշիկներս ինքս կհագնեմ: Ջինին կկանչեմ՝ կօգնի: «Լավ», ասաց Անահիտ տատիկը, դուրս եկավ ննջարանից: Կարմիր ծայրերով կոշիկներս հագա, քուղերը կապեցի (արդեն սովորել էի), դուրս եկա մեծ սենյակ, լիքը մարդ կար: Նոր էի քայլել սովորել, բայց արդեն վարժ քայլում էի: Քայլելը, չգիտես ինչու, մի քիչ անհարմար էր, բայց դե քայլելը ծուռոտին ընդհանրապես հեշտ ու հարմար չէր: «Կոշիկներդ թարս ես հագել»: Ներկաները ծիծաղեցին, ուշադիր նայեցին: Սկզբում չհավատացի, քանի որ չէի կարող այդպես սխալված լինել, կարծեցի՝ ծաղրում են, «տոշկա են բռնում» վրես: «Չառլի Չապլին», բարի ժպիտով ասաց հայրս: Նա Չառլի Չապլինին շատ էր սիրում, ասում էին՝ դեմքով նման է: Դրսից նայեցի՝ իրոք, ձախ ոտքինն աջին էի հագել, ու հակառակը: Բայց չէր խանգարում առանձնապես: Ջինը, այո, օգնել էր, բայց, մի տեսակ, ինքս ինձ չէի օգնել մինչև վերջ: Նրանց ծիծաղի տակ փոխեցի կոշիկներիս տեղերը ոտքերիս: Քայլելը չեմ ասի, թե շատ հեշտացավ:
«Դու ճուճուլ ունե՞ս: Դու տղամարդ ես, չէ՞, դու ճուճուլ ունես»: Իհա՛րկե ունեմ: Հետո՞ ինչ: Ինձ այդ հիշեցումը, այդ խաղը չէր թվում սրամիտ ու որևէ բան ասող, սակայն ծնողներս ասողի խոսքը չէին կտրում: Հայրս անձամբ կամ Արշավիր պապս՝ մայրիկիս հայրը, այդպիսի բան, իհարկե, չէին ասի: Իրենք գիտեին:
Հորըս ընկերները բաժանվում էին բռիների և ոչ բռիների. բռիները նրանք էին, որ այդպիսի բան կասեին անպայման, ինձ հետ ծանոթանալիս, քանի որ չգիտեին, որ ունեմ: Կասկածում էին: Կամ՝ թամաշա սիրում անտեղի: Ոչ բռիները գիտեին, որ ունեմ, ու գիտեին, որ ես գիտեմ, որ ունեմ: Ու գիտեին, որ ես գիտեմ, որ իրենք դա գիտեն: Որ ես գիտեմ: Չխոսվող չգաղտնիքներից էր: Մի կողմից՝ տրիվիալ էր, որ ես այն ունեմ, մյուս կողմից՝ բռիները չէին հետևում իրենց իսկ ազդարարած կանոնին. որ, իբր, պետք չէ դա ընդգծել, դրա վրա ֆիքսվել: Ամենատհաճն այդպես ասող կանայք էին, հազվադեպ, բայց՝ այդպիսիներն էլ կային, աչքները կլորացնող, իբր ինձնից թաքուն՝ իրականում իմ կողմից նկատվել նախատեսվող հայացքներ փոխանակող, հայացքներ, որոնցից մայրիկս աչքերը տհաճությամբ փախցնում էր: Հայրս ճանաչում էր մի կնոջ, որ յոթ մատ ուներ, երկուսը կտրել էր. հայրս ինձ ցույց էր տալիս դրանց տեղն իր ձեռքի վրա:
Հայրիկիս բռի և ոչ բռի ընկերները հավաքվում էին մեր բնակարանում երեկոները, կիթառ և դաշնամուր նվագում, խմում, երգում, ես կողքները խաղում էի, մի քիչ հեռու: Նրանցից մեկը գաղտագողի շուրջն էր նայում, իբր՝ ինձ չի տեսնում կամ ինձնից թաքուն է աշխատում պահել՝ քրֆում էր, որպես երգի բառ, որից անհնարին է խուսափել, կամ՝ անեկդոտի, կամ՝ պարզապես ի սրտե: Սոլժենիցին էին վտարում, Փարաջանով էին բռնել, զսպվելն անհնար էր: Քֆուրը մտնում էր խոսքի մեջ, խրվում մեջը, գունավորում այն, որպես գաղտնի կետ: Հետո ընկերը, իբր, ինձ նկատում, հայրիկիս ասում էր. «Վայ, ներողություն, չնկատեցի»: Հայրս չէր բարկանում նրանց վրա, նրանք հոյակապ մարդիկ էին՝ մի քիչ շատ թե մի քիչ քիչ բռի, իսկ ես զարմանում էի, որ այդպիսի հաճելի մարդիկ այդպիսի «փիս խոսքեր» կարող են ասել, այն էլ՝ այնպես, որ հատուկ լսեմ, կարծես այստեղ չեմ, գոյություն չունեմ, կարծես հատուկ ինձ համար, խաբլանները, մինչդեռ ինձ, իբր, արգելում են դրանք ո՛չ միայն իմանալ, այլև՝ հասկանալ: Մեծերի աշխարհում մի բան այն չէր, ինչ-որ մի մեծ սխալ բան կար:
Տրամըս սարսափելի վատ էր (44 տարեկան էի), հրավիրված էի ելույթի Պրահայի մի կազմակերպությունում և հազիվ-հազ գտել էի մի նորմալ վիճակի զգեստ՝ դեպքին ու եղանակին պատշաճ. իսկ դա գրեթե երբևէ չհագնված սպիտակ թեթև կոստյում էր: Դրանով գնացի: Ստարոմեստկե նամեստիի մոտ մի պալատում էր: Խոսեցի: Հայաստանյան մի վերլուծաբանի ասածներից նրանց, որոնց համաձայն էի՝ գլխով էի անում, որ նստածները տեսնեն, որ համաձայն եմ, ինչին համաձայն չէի՝ դեմքս ծամածռում էի: Բարոնես Կոքսը երբ խոսում էր, պանթուրքիզմից և պանիսլամիզմից տառապելով, Ղարաբաղի անպաշտպանության մասին՝ դեմքովս աշխատում էի ցույց տալ, որ ներողամիտ եմ, համաձայն չեմ, սակայն գնահատում եմ իր կողմից մեզ պաշտպանելը: Ադրբեջանցի հաճելի վերլուծաբանին լսելիս աշխատում էի դեմքիս ոչ մի մկան չշարժել, ինչ էլ ասի: Նորմալ տղա էր, պարզապես, հո չէ՞ր կարող բացեիբաց ասել, որ Ղարաբաղն իրենցը չէ, ետ դառնար՝ մեծ կտոր ականջը կմնար: Օքսֆորդի պրոֆեսորի տեսական հիմարությունները լսելիս՝ այնպես էի դեմքովս ցույց տալիս, որ, դե, ի՛նչ կարելի է սրանից պահանջել, մարդը բանից տեղյակ չէ, բնականաբար: Սովորական վիճակ էր, անգլիացին կողմնակից չէր մեզ, նավթի պատճառով Ադրբեջանն էր գերադասում, սակայն, քանի որ հարցը հեռու էր և, ընդհանուր առմամբ, անհետաքրքիր՝ շատ էլ վիզ չէր դնում, որ այսպիսի քննարկումների արդյունքում մեր կողմը շատ ճնշված զգա իրեն: Մանավանդ՝ Պրահայում: Մարտի մեկի մասին գրեթե ոչ ոք չէր խոսում, բացի ինձնից:
Նիստից հետո, երբ արդեն ընդունելությունն էր, գնացի զուգարան: Ամեն ինչ լավ անցավ, բայց երբ լվացվում էի՝ ծորակը բացեցի, ու վրաս չռռաց, չգիտես ինչու, ուղիղ շալվարիս դեմի մասին: Տրամս շատ վատ էր, քանի որ անհնար էր պատշպանել նրանց, ովքեր մարտի մեկ էին արել, որն այստեղ գրեթե ոչ ոքի չէր հետաքրքրում, բացի իմ չեխ ընկերներից, որոնք փորձում էին միայն մարդկայնորեն սփոփել: Աշխարհը՝ չաղ, բախտավոր, երջանիկ, Չեխիան՝ խաղաղ զարգացող, մենք՝ Արցախ, մարտի մեկ:
Բայց նաև՝ կարևոր միջոցառում էր, կարևոր մարդկանց հետ պիտի շփվեի, աշխատեի կապ հաստատել, գուցե նոր զարգացում լիներ: Սկզբում զզվեցի ինքս ինձնից և այդ Միջազգային հարաբերությունների հնամենի ինստիտուտի զուգարան-ծորակից, որ ինձ միսթըր Բինի վիճակներում էր դրել: Մտածեցի. ինչ ասես չի եղել կյանքումս, մի՞թե սա է ինձ կոտր գցելու: Կարճ ժամանակում կատաստրոֆը չորացնելու հնար չկար: Տաբատիս սպիտակ փորատակին թացի բեժ լաքա էր, հենց այնտեղ, ինչի ունենալը ծնված օրից գիտեի: Կարող էի վազելով վերադառնալ սրահ, վերցնել պայուսակս և արագ հեռանալ, հույսով, որ ոչ մեկը չի նկատի կամ քիչ մարդ կնկատի: Թե վրաս հայացք գցեին՝ չնկատելը դժվար էր: Չէի ուզում գնալ, զրույցներ չվարած: Դրա համա՛ր չէի եկել: Կարող էի… գնալ պայուսակս վերցնել և այդպես, դեմս պահած, ման գալ, պատսպարելով պատահարը: Դա արդեն ավելի մոտիկ էր լուծման ձևի: Սակայն զարմանալի էր թվալու այդպես պայուսակը դեմս տնկած ման գալն ու զրուցելը: Իհարկե, պիտի հրաժարվեի թեյ կամ սուրճից, եթե այդպես լիներ, ձեռքերս զբաղված էին լինելու: Դա՝ ոչինչ: Հնարը գտա. բաճկոնս հանեցի և գցեցի ձեռքիցս՝ դեպ առաջ, ասես շոգ էր (ինչն իրոք այդպես էր), պատսպարեցի պատահարը: Հանգիստ դուրս եկա, շփվեցի: «Քո խոսքը շատ դուրըս եկավ, ինչպես միշտ», ասաց ադրբեջանցի վերլուծաբանը: «Շատ հաճելի է: Քոնն էլ վատ չէր»: Մենք միմյանց վաղուց էինք ճանաչում: «Դե հա, հո չէի՞ կարող քյասարով ասել, որ Ղարաբաղը ձերն է: Մեր դեսպանությունից մարդ կար նստած, կվառեր»: «Իսկ չգիտե՞ս, քանի զորամիավորում է տեղաշարժվել վերջերս Հայաստանից Ղարաբաղ», համենայն դեպս հարցրեց նա: «Չգիտեմ», ասացի: «Իսկ դու՞»: «Ես էլ չգիտեմ»: «Թխի գա»: Մենք գաղտնապահ ենք:
«Բարև ձեզ», ասաց մի փոքրիկ աղջիկ հայերեն: «Ձեր ելույթն ինձ շատ դուր եկավ»: «Ուրախ եմ: Այստե՞ղ ես սովորում: Ո՞ր կուրս ես»: «Ես Համաշխարհային Միջազգային Կազմակերպության Գլխավոր Նախագահն եմ: Մենք ունենք տասը հազարից ավելի թիմակից՝ աշխարհով մեկ: Ուզում ենք Հայաստանում էլ ներկայացուցչություն բացել: Ահա իմ այցեքարտը»: «Որ՞ գյուղից ես»: «Արտաշատի կողքի Այգեպատ գյուղից»:
Տեսնես Սովետի վախտ գյուղի անունն ի՞նչ էր: Շուրթերը, տարիքին ու Պրահային ոչ շատ հարիր, հաստ կարմիր էր ներկած, քիթը՝ խնամքով կտրած: Ուշադիր նայեցի. ու՞մ մաֆիայից էր, ռոբասերժակա՞ն, որևէ օլիգարխակա՞ն. վրայից չէր երևում: Անկախ գաղթական էր թվում: Այդպիսի ճլտպստան շեֆ հայ տաղանդավոր աղջիկներ այժմ աշխարհով մե՜կ: Լի՛քն են: Բարոնես Կոքսը չմոտեցավ ինձ, արագ իր թեյը խմեց, մի կոռումպացված մալտիացու հետ խոսեց և փախավ օդանավակայան. վաղը Պառլամենտում նիստի ժամանակ ծծկեր երեխաներին կրծքով կերակրելու իրավունքի քննարկում էր: Մեր ու ադրբեջանական դեսպանության ներկայացուցիչներն էլ չմոտեցան. անընդհատ միմյանց հետ էին շփվում, հետո՝ Ռուսաստանի նախկին դեսպանի, որ դարձել էր Չեխիայի քաղաքացի ի վերջո, ինչպես որ մեր տարածաշրջանի դեսպանները սիրում են հաճախ անել: Մոտենային՝ ի՞նչ ասեին: Շփվում էի չեխ ընկերներիս հետ, պայմանավորվեցինք երեկոյան գնալ «Ու ֆլեկու» պանդոկը՝ գարեջուր խմելու, որ հիշեմ անցյալ իմ այցելությունները թագավորական քաղաք, կարոտախտվեմ:
Կոնֆուզըս լավ թաքնված էր ձեռքիս փաթաթած բաճկոնիս ետևում, հանգիստ էի, ինքնավստահ: Ազատ ձեռքով վերցրի պայուսակս, հեռացա: Պրահայում այդօր արևը վառ էր, շուտով չորացավ թացը, փողոցում արդեն այդքան նկատելի չէր: Բաճկոնը ետ հագա, չնայած շոգին: «Ա՛յ դա Գևորգ, ա՛յ դա շան որդի», ասում էի ինքս ինձ, «ա՛յ, այդքան փորձված եմ ես դարձել և հնարամիտ. ոչի՛նչն այլևս ինձ անկարող է կոտր գցել»: Եթե դա եղած լիներ, ասենք, մի հինգ տարի առաջ՝ գուցեև մանթրաշից այդպես էլ փակված մնայի զուգարանում մի ժամի չափ, մինչ լաքան փոքր-ինչ չորանար: Ձև չգտնեի տակից դուրս գալու: Հուսալքվեի: Այժմ անհաղթ էի դարձել կյանքի լաքաների դեմ: Գլխավոր ձևը՝ այդ ամոթից խուսափելը, երբ շորըդ ինչ-որ առումով կարգին չէ, որ մեջըս տարիների ընթացքում զարգացրել եմ, մոռանալն է, հաշվի չառնելը, այնպես ապրելը, ասես այդ, ասենք, լաքան հատուկ հենց այդպիսին էլ պիտի լիներ: Նույնիսկ Արցախը կարելի է ճիշտ ձև գտնել պաշտպանելու, չնայած մարտի մեկին: Հեռատես եմ դարձել. եթե ցուրտ կարող է լինել՝ առանց մայրիկի ցուցման եմ հետս տաք շոր վերցնում այլևս:
Ինքս էլ չնկատելով՝ քիչ էր մնում տրորեի այն սալը, որին Յան Պալախի անունն է փորագրված: Ստարոմեստկե հրապարակի մեջտեղն էի, տիկնիկահարուստ ժամացույցի դիմաց: Ոտքս հազիվ քաշեցի, զմփաց գետնին: Երևանում այս տարի տասը հոգի սպանվեց, տեսնես, իրենց սպանված տե՛ղը երբ կդնեն հուշասալեր, եթե՝ երբևէ:
Նայեցի ոտքիս տակ, ժամանակի մեքենան դղրդալով ժամանեց, միջի ջինը դուռը բացեց, թե՝ նստի՛ր, գնացինք: Ուղիղ դիմացս չեխ նկարիչ Յիրժի Նոսեկի և նրա կնոջ՝ Ինգեի բնակարանի պատուհաններն էին:
Սվիտր կամ ժիլետ նույնիսկ կարող եմ հանել կամ հագնել ուրիշների աչքի առաջ էլ: Իսկ դա էլ է դժվար եղել, երբ երիտասարդ էի: Իսկ թե ինչու: Իսկ որովհետև ոչ թե ամաչում էի, որ պիլոտային, այսպես ասած, ստրիպտիզ եմ անում, թեկուզև միայն վերնաշորերի: Այլ որովհետև թվում էր, թե դա՝ շոր փոխելս բոլորի աչքի առջև, ցույց է տալիս իմ թուլությունը՝ կախվածությունը եղանակից, տոկունության պակասը՝ անհարմար շորերին դիմանալ, անհեռատեսությունը՝ որ ճիշտ չեմ հաշվարկել, ի՛նչ հագնել, չափից դուրս փափկասուն լինելն ու ֆիզիկական հարմարավետությանս չափից դուրս, տղամարդուն, իբր, անհարիր չափով ուշադրություն հատկացնելս: Հակաքյառթուությունս:
Ուզում էի ասել՝ հակազինվորականությունս, բայց իրականում ես զինվոր եմ: Թե կարող ես՝ առանց քաշվելու հարմար փոփոխություն անելն ավելի զինվորական է, քան միշտ նույն կերպ վարվելը հանգամանքներից անկախ, ինչը փայտացում է: Զինվոր եմ՝ գաղտնապահ և հնարահարուստ: Եվ՝ ինձնից գոհ, չնայած ամեն ինչին:
Հիմա էլ կոշիկիս քուղերը քանդվեցին: Կռացա, պայուսակս հենեցի ոտքիս, կապեցի, մեջքս ճթթալով ետ ուղղեցի: Գլուխս մի՜ թեթև պտտվեց: Աչքերս Յիրժիենց պատուհանին հառած՝ քայլեցի արևոտ հրապարակով, հաստ վնասակար շպիկաչկա առա, քաղցր մանանեխով՝ ներողամտորեն կերա:
Քուղ կապել համբերատար սովորում էի, չէր ստացվում, իսկ ի վերջո սովորեցի, հայտնաբերելով, որ կա երկու ձև կապելու, մեկը՝ մի օղ անելով ու, միջով մյուս քուղն անցկացնելով, երկու օղ ստանալով (ինչը դժվար էր, քանի որ անցկացնելիս պետք էր ձգել քուղերը, և օղերը գուցե պլստալով «վերջանային» մինչ «բանտիկը» ստացվեր), մյուսը՝ միանգամից երկու քուղերի ծայրերն օղ անելով և իրար կապելով, ինչն ավելի հեշտ էր: Մայրս առաջին ձևով էր անում շատ ճարպկորեն, ես էլ էի ուզում այդպես սովորել, սակայն ավելի հեշտ էր երկրորդը: Նույնիսկ սովորում էի մի պահ հատուկ հանգույց կապել, հատկապես, երբ ձկնորսությամբ էի ուզում հետաքրքրված լինել, նայում էի այդ բոլոր հանգույցների ձևերն ու ուզում սովորել. «ծովային քարկապ», «մահացու քարկապ» և այլն, տրենինգ անում, «Նաուկա ի ժիզնում» նկարվել էին հաստ պարաններով ծովային հանգույցների մի շարք տարբերակներ (ասենք, 1977-ի կողմերը):
Պիոներական վզկապի հանգույցն էի հետո ստիպված սովորում ճիշտ կապել: Երկու տեսակի կապ կար. դժվար, որով բոլորն էին սովորաբար կապում, և հեշտ, որն էլ հետո կամաց-կամաց սկսեցի օգտագործել և վարժվեցի այն կապել արագ: Հետո փողկապների հանգույցների հարցն առաջացավ. սովորեցի, ո՛չ ամենաճիշտ ձևով ու խնամքով, կապել փողկապի հանգույցը, և չէի պահում այն, բացում էի մինչ մյուս անգամ կապելը, որ կտորը շատ չճմրթվի: Փողկապ երբեք հաճախ չեմ կապել, վերջերս սկզբունքորեն հրաժարվեցի, չգիտեմ, ի՛նչ պիտի պատահի, որ համաձայնեմ կապել: Ղալաթ են արել խորվաթները, որ հայտնագործել են, վզնոց է տղամարդու վրա՝ շան պես, ցույց տալու համար, որ վարժված է և հնազանդ: Կամ՝ կախաղան հանելու, լավ է՝ գլուխ չեն կտրում, աուտո-դա-ֆե չեն անում: Ատելով ատում եմ, համարում տղամարդու իրավունքների խախտում, ինչպես և՝ սափրվելը: Հայրս ողջ կյանքն էր հագնում, տանը թե գործի, դրսում թե ներսում, սովորել էր, իրեն լավ էր զգում, հավաք: Ես՝ ոչ: Թե ռիսկ անեի՝ չէի էլ սափրվի, հիմա էլ աշխատում եմ դա անել ոչ ամեն օր: Բայց գործիս էությունն այնպիսին է, որ ավելի լավ է «կլիենտներին» հաճախ սափրված ներկայանալ, թե մորուք չես պահում: Կիսասափրը չի օգնում, մորուքով թե կիսասափր՝ ահաբեկիչ եմ: Սպասում եմ մորուքս լավ սպիտակի, գուցե նորմալ տեսքի գամ: Առայժմ միայն մի կյաժ փունջ է առաջացել ձախ մասում: Նախանձում էի չեխ նկարիչ Յիրժի Նոսեկին, որի անգույն մորուքը վարդագույն դեմքին գրեթե անտեսանելի էր:
Իսկ փողկապ չկրելը պնդեցի, կարողացա: Ելույթիցս առաջ մի աղջիկ հարցրեց. «Առանց փողկա՞պ ես»: Ասացի. «Ես թեև պարսիկ չեմ, բայց մորս նախնիները ծագումով Պարսկաստանից են, և ես սկզբունքորեն հրաժարվում եմ փողկապ կրել»: «Ֆեյր ինաֆ», ասաց ի պատասխան: Անթարգմանելի անգլերեն արտահայտություն: Բառացի՝ «բավարար չափով արդար է»: Իմաստով մոտավորապես՝ «իրավունք ունես»: «Ինչպես կուզես, իմ գործը չէ»: Լավ արդարացում գտա, չէ՞:
Գինի առաջին անգամ խմելուց գլուխս չպտտվեց: Իսկ ժամանակի մեքենան որ նստում եմ՝ պտտվում է, բայց ջինին, մեկ է, խնդրում եմ.
– Ջի՛ն ջան, գնացի՛նք: Հառա՜ջ:
Պտտվում է կրկնվող որոշ երազներից: Երեկ նորից մեկը տեսա: Ունեցա նրանում այն հին զգացումը, որ մոռացել էի, սակայն էլի եմ ունեցել. ֆիզկուլտի դասի երազը. որ մի ողջ քառորդ չեմ գնացել և արդեն մոռացել էլ եմ, թե դասացուցակի ո՛ր մասում էր, ո՛ր օրը, երբեմն պատրաստվում էի գնալ և մոռանում, որովհետև զբաղված էի «իրոք» «կարևոր» գործերով, երբեմն՝ առանց մոռանալու բաց թողնում, որովհետև զբաղված էի «իրոք» «անհետաձգելի կարևոր» գործերով, կամ՝ պարզապես ծույլ, կամ՝ պարզապես կյանք ապրող, իսկ հիմա հանկարծ քառորդի վերջ է, և չգիտեմ. վերջին դասին գնամ, թե՝ ոչ, օգուտ կտա, թե՝ ոչ, գնամ՝ ի՛նչ ասեմ, գնամ սպորտային ներքնակների դարավոր փոշու հոտով լի հանդերձարանում սպորտային կարմիր տրուսի՞կ հագնեմ, քառորդի մեջ առաջին անգա՞մ, վրաս խնդա՞ն, անհարմա՞ր զգամ, էնքան եմ ետ սովորել ֆիզկուլտ անելուց: Ու գնամ թե չգնամ՝ նա ինձ կկտրի՞, թե՞ աննկատ կերպով մի կարմիր հինգ կդնի և անցընել կտա, իսկ այդ դեպքում գուցե չարժե՞ գնալ, բայց գուցե դա հարգանքի տու՞րք համարել, իսկ գուցե հակառա՞կը՝ վիրավորվի՞, որ միայն վերջին դասին եմ գալիս:
Մի կրկնվող երազ էլ կա. ինչպե՛ս է պարզվում, որ ինչ-որ առարկա ինչ-որ պատճառով բաց եմ թողել և հիմա՝ այս տարիքում (որում էլ լինեմ երազը տեսնելիս), ստիպված, կրկին վերադառնում եմ դպրոց, որովհետև առանց դրա ատեստատս չեն տալիս:
Դպրոցի մասին շատ եմ խոսել, գրել և մտածել, չէի ասի, թե շատ ողբերգական տեղ է, մարդ կա՝ հավանում էլ է, ես էլ, որ ձեռս խղճիս դնեմ՝ կասեմ. վերջնական՝ ցեղասպանության պես, տրագեդիա չէր, չափավոր տրագեդիա էր, ասենք, ցեղասպանության համեմատ՝ մարտի մեկի պես: Բայց՝ այդ երազը մղձավանջ է, ինչպես և ֆիզկուլտի երազը: Քայլում եմ միջանցքներով, ես մեծ եմ, իրենք՝ փոքր, հեռվու՜մ, ներքևու՜մ, ասես կետիկներ, ես մոռացել եմ նաև առարկայի սկիզբը, չգիտեմ այսօրվա մասը նույնպես, իրենք՝ սերտողները, չռթում են գիտելիքը, փոքրիկներից գողականները կրկին հետապնդում ինձ, ծաղրում, ի՞նչ եմ անում ես այս մանրապճեղների մեջ, չէ՞ որ ես մեծ եմ, այդ կտտող ուսուցչուհիները, արդյոք, կդնե՞ն թվանշանս վերջապես, որ ատեստատս լրիվանա վերջապես, վերադառնամ իմ մեծահասակի կյանք, մոռանամ դպրոցը: «Ո՛չ, – ասում է ուսուցչուհին: – Դու այդպես էլ չսովորեցի՛ր: Նստի՛ր: Երկու՛ս: Վաղը կգաս նորի՛ց: Ես քեզ սիրում եմ, բայց այսպես չեղավ»: Նա արդար է: Ֆեյր ինաֆ: Իրոք, դասը չգիտեմ: Չեմ սովորել: Ամենասարսափելին այն է, որ իրո՛ք ինձ սիրում է, սակայն ազատ չի արձակելու, անցողիկ թվանշա՛նս չի դնելու կարմիր թանաքով սպիտակ ատեստատում, այլ՝ մի չաղ երկուս:
Փոքր ժամանակ ոտներս հաճախ էին ցավում: Մայրս ասում էր. «Ոսկորներդ են աճում»: Ցավում էին եղանակից, անձրևից առաջ: Հարմարվեցի կամաց-կամաց, անցավ կյանքիս մեջտեղի մասում: Առաջին անգամ հարբելս էլ էր ոչ թե գլխապտույտի, այլ ոտքերիս ցավին առնչվող: Գյուղից մաճառ էին բերել, մայրս, կարծելով, որ դեռ նռան հյութ է, ինձ հյուրասիրեց, իսկ պարզվեց, որ արդեն խորոտել էր, ոտքերս արճիճ լցվեց, ցավալ սկսեցին, ընկա անկողնի մեջ, պառկեցի-քնեցի, անջատվեցի: Երեք տարեկան էի: Գլուխս դեռ սեղանի բարձրությանը դժվար էր հասնում, թե ի՛նչ կա սեղանի վրա՝ չէի տեսնում, բայց մուգ կարմիր հյութն ապակե կժի մեջ տեսել էի, ուզել: Արթնացա և իմացա, որ հարբածություն էր: Զարմացա. ոտքերի ցավից բացի ուրիշ բան չէի զգացել, ի տարբերություն հայրիկիս ընկերների, որոնց տրամադրությունն էր բարձրանում, ուղեղը շղարշում: Միանգամից լիքը բան հասկացա. ա) որ հարբելը գուցե հաճույք չէ, ցավ է, բ) որ հայրիկիս սարխոշ ընկերների քեֆները երբ լավ է լինում ու գլուխները ֆռռում՝ նույնպես գուցե ցավից է, գ) որ իմ գլուխն առայժմ ա՛յլ բաներից է պտտվում, ցավում:
Տատս, պատասխանելով իմ հարցին, ինչու՛ է Քրիստոսն աստված, պատմում էր նրա հրաշքների մասին. «Ջրի մակերևույթով է քայլել առանց դժվարության, մի քանի հացով հազարավոր մարդ կերակրել, մահացածին է կենդանացրել, իր մարմինը հաց է սարքել, ջուրը՝ գինի»: Ինչպես իմ դեպքում. մաճառը մաճառ դարձավ: Այո, հրաշք էր, համաձայն էի: Իրոք: Ուրեմն՝ Քրիստոսն աստված էր իրոք: Կաթնագույն հորիզոնի մոտերքը, բաց-կապույտ ծովի մակերևույթին՝ դեպ հեռուն քայլող փոքրացող կետ: Մեջքը մեզ արած: Ես էլ, որ մեծանամ, ջրի մակերևույթով քայլել կսովորեմ:
Յոթ տարեկան էի, հայտնաբերեցի, որ ոտնաթաթերիցս մեկն ավելի լավ է ծալվում, քան մյուսը: Մեկը բավական փայտացած էր, մյուսը ծալվում էր կեսերին մոտիկ: Փայտացածի մատներն էին կծկվում, մոտենում թաթին, ծալվողի մատներն ավելի անշարժ էին: Եթե քնում էի փորիս վրա, չծալվողը պիտի մահճակալի ծայրից կախեի, որ չխանգարեր, ծալվողը հանգիստ ծալում էի մահճակալի վրա: Սկզբում անհանգստացա, հետո հանգստացա. ամեն մարդ էլ իր առանձնահատկություններն ունի, մի մեծ բան չէ, որոշեցի: Նկատեցի, որ այն, ինչ կատվի, ձիու կամ շան արմունկ է թվում, իրականում ներբանն է՝ ոտնաթաթի վերջը: Մարդու վերջույթների կառուցվածքն էլ է զարմանալի. ծունկն ու արմունկը, փաստորեն, նույն բանն են, բայց մեկն առաջ է ուղղված, մյուսը՝ ետ: Կենդանիները քայլում են ոտների ծայրերին, ասես պարուհի: Ու նրանց և՛ ոտնաթաթը, և՛ ոտների ծայրը շատ ավելի անշարժ էին, քան իմը, էլ չասած, որ մատներ գրեթե չունեին, ու, չնայած կատուն ճանկ էր հանում մատների արանքից, բայց բարձիկ-մատներն էլի բավական անշարժ էին, միայն չռել կարող էր մի քիչ: Էլ չասած, որ իսկ ձիու դեպքում էլ՝ նրանց պայտում էին, անողոք մեխ խրելով նրանց ոտնածայրի ոսկորի ամուր կիզակետին: Ես զգում էի իմ այդ ոսկրոտ կետն իմ ոտնամատների արևահանգույցին: Այդ ամենը վերլուծելուց հետո հանգստացա, համակերպվեցի, որ ոտնաթաթերս բավական անշարժ են:
Հայրս ու մայրս ասում էին. «Կուզ մի՛ արա»: Մեջքս ուղղել պարտադրում: Սպորտով մշտապես չէի զբաղվում, առավոտյան մարմնամարզանք էլ չէի անում, չնայած հայրիկիս հորդորներին (մորըս էի քաշել հակասպորտայնությամբս), հիմնական գործս ծանր պայուսակ քարշ տալն էր, նույնիսկ ուսապայուսակ՝ «ռանեց» էին առել, կարմիր ու սև զոլավոր, բայց չէր օգնում: Մեջքս չէր ուղղվում, սակայն ողնաշարս ճկուն էր, թե պետք էր՝ կարող էի ուղղել, ճտտացնելով ուղղում էի՝ զգում էի, ինչպես եմ փոխվում, ասես՝ ուրիշ մարդ դառնամ, բոյովանամ, փորիս միջի օրգանները շունչ քաշեն: Մյուս կողմից՝ պուճուրանում էի մեջքս ուղղելով, քանի որ կուզը բոյով մարդու վարք էր՝ «վերից» մարդկանց նայողի: Ստացվում էր՝ օբյեկտիվորեն բոյովանում էի, սուբյեկտիվորեն՝ կոլոտանում. առաջին դեպքերից էր, երբ այդպես ակնառու կերպով հայտնաբերեցի ներսի ու դրսի, «օբյեկտիվի» և սուբյեկտիվի հակասությունը: «Կուզիկ կդառնաս», – վախեցնում էին ծնողներս: Առանձնապես ռեակցիա չէի տալիս, միայն երբեմն էի տեսական սարսափով մտածում, թե, եթե այս տարիքում արդեն այսքան թերություն ունի մարմինս, բա որ մեծանամ, ինչպե՞ս եմ դիմանալու կյանքի բեռին: «Искривление позвоночника», հուսահատ տոնով ասում էր մայրս:
Այդպես էլ լրիվ կուզիկ չդարձա: Մեջքս ուղղելիս տարիների ընթացքում ավելի ու ավելի է ճտճտում: Մեր դասարանում մի երկու հոգի կար՝ ազգային պարով էին զբաղվում, Արտաշեսն ու Կարենը, ա՛յ, նրանց ողնաշարերն ու մեջքն ուղիղ էին: Նայում էի Ստարոմեստկայայով քայլող աղջիկներին, տեսնում շատ ու շատ նրանց, ում մեջքը, ողնաշարը ջութակի բանալու պես ճիշտ ձևի են, կարապի վզի պես են կորանում: Միջազգային հարաբերությունների ինստիտուտում հանդիպած՝ աշխարհի շեֆ աղջնակինը նույնպես: Երևանում էլ է այդպես այսուհետ: Դրանց ֆոնին է՛լ ավելի նկատելի են նրանք, ում մեջքը մնում է կորավուն, ով սպորտով չի զբաղվում, ջիմ չի գնում: Իմ ժամանակ դրանք է՛լ ավելի շատ էին, գրեթե բոլորը:
Գրեթե յուրաքանչյուր հարց, մարմնի հետ կապված, ներքին քննարկմանս առարկա էր: Արդյոք ոտնաթաթերս դեպ նե՞րս եմ քայլում, արջաթաթո՞վ, թե՝ դեպ դուրս, չառլի-չապլինոտ: Քայլիս երկայնքն եմ չափել փոքր ժամանակ սանտիմետրով, որ հասկանամ՝ կանգունն ինչ է: Այս սալի չափ մի բան է: Ինքնահետազոտումս՝ ինտրոսպեկցիաս, իմ ուժն էր:
Ոտնաթաթերիս տափակությունն ու ոտքերիս ցավը բացատրելիս, մայրս ասում էր փոքր ժամանակվանիցս՝ «հարթաթաթություն», հետո, երբ Պրահայում ինձ հետազոտության տարան (9 տարեկան էի), այստեղի բժիշկներն էլ հաստատեցին, հուրախություն մորըս (ծնողներիս Յիրժին հրավիրել էր Պրահա, դա իմ առաջին արտասահմանն էր, 1973-ին):
Տարիներ հետո կարդացի, որ դա դադարել է հիվանդություն համարվել, ճիշտ ինչպես Ուրանը, որ դադարել է մոլորակ համարվել: Բայց, իհարկե, ոտնաթաթերս միշտ զգայուն էին, դժվարություն կար մեջները, թեև երկար ժամանակ ուշադրություն առանձնապես չէի դարձնում, վազում էի և թռնում, տակները զրնգում էր ցավից: Ուշադրություն էի դարձնում այն մարդկանց, ում ոտնաթաթը լավ կոր է, ոտնաթաթի կմախքի ոսկորը՝ կամարաձև, ինչպե՛ս ներքևի մեջտեղ կետը զգայուն չի դիպչում գետնին, երբ քայլում են ոտաբոբիկ, այլ՝ կպչում են մատների արմատն ու ներբանը միայն՝ կամարի բաժակի եզրագիծը: Իմը ողջ մակերեսով էր և է գետնին զխկվում զըմփը-զըմփը:
Աչքերս կկոցեցի. Յիրժիենց լուսամուտը, թեև մոտիկ էր, հստակ չէր երևում: Ամեն անգամ չափելուց խորացած է լինում կարճատեսությունս, մի աչքս՝ միշտ շատ ավելի, քան մյուսը, փոքր ժամանակ ակնոցիս ապակիները գնալով հաստանում էին ամեն տարի, հատկապես՝ դեպ ծայրերը, դուրս էին ցցվում շրջանակից: Ֆիքստուլ էի՝ նաև խնդրում էի, որ մգացնեն, թեև կարիքը չկար, անողները համաձայնում էին հաճույքով, չէ՞ որ թանկացնում էր ծառայությունը, հայրս մուծում էր անխոս: Առաջին դեպքերից էր, երբ ավելորդ թյունինգ-ֆիթթինգի՝ էժան կապիտալիզմի խաբկանք հիպնոսացում-կայֆն էր ինձ համակում – որ մի բան պետք չէ՝ սակայն կարող ենք ունենալ, ուրեմն՝ ինչու՞ ոչ: Աղքատի՝ ավելորդություններով իրեն շրջապատելը, որ, իբր, մոռանա, որ աղքատ է: «Զապաս»: Պետք կգա մի օր: Փոխանակ ջինի սափորի վրայի հիերոգլիֆները կուտակի: Այդ ավելորդությունները հետո դառնում են երփներանգ զիբիլ: Աղբամաններ փորփրողը գույնզգույն ցելոֆանե տոպրակներ է կուտակում. Արման Երիցյանը լավ ֆիլմ է արել այդ մասին:
16-17 տարեկանիս լուսանկարներում կզակս՝ ցից, այդ սևը՝ աչքերիս նստած. հետո էլ զարմանում էի, թե աղջիկներն ինձ ինչու՛ չեն սիրում, «խուլ սրիկային»: Երբ ավելի թեթև ակնոց դարձավ աշխարհի ակնոցը, ավելի բարակ ու չջարդվող ոսպնյակներով, շրջանակն ավելի բարակ՝ սկսեց նույնիսկ ինձ սազել, իրո՛ք ավելի քաղաքակիրթ տեսք տալ, քիթս կրճատելով, բավական հսկայական աչքերս նորմալ չափսի բերելով, ինչն էլ նկատի ունեին աղջիկներն արդեն այդ ապագայում, երբ ասում էին, որ առանց ակնոց բավական վայրի տեսք ունեմ: Երբեմն դա կոմպլիմենտ էր, երբեմն՝ ոչ: «Ես քեզնից վախենում եմ», ասում էին ոմանք: «Հայացքիցդ վախենում եմ»: Կարծում էին առանց ակնոց դեմքիս արտահայտությունից, իրականում՝ իմ ներքին հազիվ զսպված ազատությունից երևի, որ կատաղություն, վայրագություն կարող էր ընկալվել, գուցե դա էլ կար/կա իր մեջ: Չնայած արտևանունքներս՝ երկա՜ր, փարթա՜մ, խի՜տ, մի՛ գովել էին գովում, թե ակնոցս հանեի ու տեսնեին… Իսկ ես չէի սիրում, որովհետև ինը տարեկանից ակնոցիս ապակին են ներսի կողմից ավլում ամեն թարթելուս, ասես ավտոմեքենայի մաքրիչներ: Չինական կտտանք:
Որ երկու աչքս տարբեր տեսողություն ուներ՝ մեծ իրադարձություն էր, հետո, Արևմուտքում, բժիշկներն ասացին, որ նույն տեսողությամբ երկու աչք գրեթե երբեք չի լինում, բնականաբար, քանի որ մարդը կատարյալ սիմետրիկ չէ: Թե բժիշկներին հիպնոսված չլինես, անկանխակալ մտածես՝ իրոք որ. ինչու՞ պիտի երկու տարբեր բանը ճշգրտորեն նույն կերպ իրեն դրսևորի. դրա հավանականությունը շա՜տ փոքր է:
Հարթաթաթությունն այլևս ոչ թե հիվանդություն, այլ մարդու կազմվածքի սովորական պահ, ոչ թե «բագ»՝ վնասակար վիրուս, այլ «ֆիչը»՝ հատկանիշ հայտարարելը եղավ Արևմուտքում, ուր բանակի հարց Հիտլերից հետո չկա, մեզ մոտ, գուցե, դա մինչ այժմ հիվանդություն է, որովհետև իրոք անհարմարություն է, հետո՝ ափսոս և սխալ կլիներ այդպիսի միջոցից, եթե դա բանակից ազատում է, լրիվ հրաժարվելը: Այդ հարցում ես տեսնում եմ շատ բան, բացի, Ուրանի պես, մարդկային չափանիշը փոխելը՝ թե ի՛նչ է մոլորակ, ի՛նչը՝ ոչ, ի՛նչն է հիվանդություն, ի՛նչը՝ ոչ:
Այդ խնդիրը՝ ինչպե՛ս է մարդկության վերաբերմունքը փոխվում այս կամ այն հարցին, կամ՝ ինչպե՛ս վերջնական պատասխան չկա որոշ երևույթների վերաբերյալ, ասենք, դա հիվանդություն է, թե՝ ոչ, կամ՝ որտե՛ղ է սկսվում ու վերջանում մարդկային «նորմալությունը», կամ՝ Եվրոպա աշխարհամասը, որը մայրցամաք չէ, կամ՝ ինչպե՛ս է գաղտնիքը դառնում ճանաչված հերոսություն, իսկ կյանքն՝ անցնում է մինչ այդ, կամ՝ ո՛րն է մոլորակ ու ո՛րը՝ ոչ, կամ՝ ե՛րբ է սֆինքսը ծիծաղելու և բարոյական օրենքը մարդկանց ներսում խլրտալու, կամ՝ ո՛վ է մեղավոր, երբ ապստամբության արդյունքում մարդ է սպանվում, կամ՝ ո՛րն է ենթական «Թվում էր, թե նա գիժ է» նախադասության մեջ և այլն, – լավ քննարկված է: Կանտից սկսած գոնե, Միշել Ֆուկոյով շարունակած: Եվ հաճախ մնում է անլուծելի:
Փոքրուց սկսեցի հասկանալ, գնալով ավելի ու ավելի խորապես, ի՛նչ դժվար ճակատագիր է մարդունը. քայլել, քայլել երկու ոտքով, որքան են այդ ոտքերը հոգնում, հալումաշ լինում, թեև փոքր ու պարմանի ժամանակ շատ վատ քայլող, կաղացող մարդ այդքան հաճախ աչքովս չէր ընկնում, որքան հիմա: Մայրիկիս գործընկեր գրող Շահեն Թաթիկյանն էր՝ ձեռնափայտով, ճակատին՝ կոն, կամ՝ իմ հորաքրոջ ամուսինը՝ Կոնստանտին Ալթունյանը, կամուրջների ճարտարապետ, որի ոտքը պատերազմի ժամանակ վիրավորվել էր, սրունքը կազմված էր երկու մասից, ոսկորի ու մսի միջև ծակ էր մնացել, միջով կարելի էր նայել, նշան բռնել, թշնամու դիրքերը հետազոտել, կրակել, թեև նա երբեք այդ հրակնատը ցույց չտվեց ինձ:
Մտքովս չէր անցնում, որ մեկը մյուսի ոտք լվալու ողջ այդ ավանդույթը՝ սկսած Քրիստոսից կամ նրանից էլ վաղ, ոտքերին բաժին հասնող այդ անասելի լարվածության, բեռի թեթևացման ձև է: Կարծում էի՝ զուտ «իշխի» դրսևորում է, մարդուն «կզըցնելու»՝ եթե ստիպում է դա անել նա, ում ոտքերը լվանում են, կամ՝ հեզության ու տրվելու խորհրդանիշ, թե ինքնակամ է մեկնումեկը սկսում մյուսի ոտքերը լվալ:
Առաջին անգամ, երևի, ոտքերի այդ բեզարածությունը հատկապես ուշադրությունս գրավեց Հրանտում՝ «Ալխոյում», գայթելով գնացող, «Գոմեշում»՝ որի կճղակների արանքում պարանն էր մնացել, ցավացնում էր, Աղվես Գիքորի, Սիմոնի դարավոր հոգնածության մեջ, թոփալ-թոփալ քայլելու:
Չեխ նկարիչ Յիրժի Նոսեկը՝ ծնողներիս ընկերը, հաճախ էր Հայաստան գալիս: Ինքը գալիս էր՝ հետո մեզ հրավիրում Պրահա: Կամ՝ հակառակը. մեզ հրավիրում էր, հետո ինքը գալիս: 1980-ի ամռանը երբ եկավ կրկին, հանկարծ պարզվեց, որ ձեռնափայտով է դարձել և գայթելով է քայլում. հսկա տղամարդ էր, ոտքերը սկսել էին թուլանալ: Կես տարի առաջ դեռ ձեռնափայտ չկար: Դրսի բան էր, ներսից դա զգալ մտքովս չէր անցնում, պարզապես դիտում և սպասում էի, քանի նա նստում էր որևէ տեղ ու փորձում ոտները ձգել, որ հանգստանան, իսկ հետո՝ կրկին քայլում Հայաստանով մեկ, ոտնատակ տալիս չոլերը, նկարելու համար այն աշխարհը, որին ինքը սիրահարվել էր անմնացորդ: Յիրժին շատ էր սիրում մեր վանքերը, չոլերը, մրգերը, շուկան. ծիծաղում էր, «շուկա» բառը լսելիս և ասելիս. այն իրեն հիշեցնում էր ինչ-որ անհաղորդելի, չխոսվող, բայց՝ չթաքուն էլ, հաճելի չեխերեն քֆուր:
Էտյուդնիկը շալակած՝ տեղից տեղ էր քայլում, գայթելով, կնոջ հետ, անկյուն գտնում, ուր արևն այդքան զոռ չէ, թփերով պատսպարված, որ տակը մտնի ու նկարի Հայաստանը՝ ի՛ր ձևով, ավելի փափուկ, բայց և ավելի վառ, քան այն կա, այլ կերպ, քան հայ նկարիչները՝ Առաքել Առաքելյանը, Վահան Խորենյանը, Արտաշես Աբրահամյանը, այլք: «Տե՛ս, Գոգոչկա, երբ նկարն ավարտում ես՝ մի կարմիր կետ է պետք ավելացնել անկյունում՝ կանաչի մեջ», ասում էր Սարդարապատի շոգ հուշահամալիրի շրջակայքի ծիրանի ծառերի տակ: Շուրջը կանաչը շատ չէր, որքան կար՝ իր կտավի մեջ էր, դեռ մի բան էլ ավելի, ասես Սարդարապատը կանաչի մեջ թաղված լիներ: «Որ նկարդ ֆոկուսավորվի»: Վրձնի ծայրը հաղթականորեն, անվրեպ հպում էր էտյուդնիկին հենած կտավի եզրին:
Սովորեցի կարմիր կետ դնել կանաչ նկարի մեջ, ո՛չ ամենակենտրոնում: Որ՝ ֆոկուսավորի:
Ձեռի հետ՝ քաղում էր ծառից պինդ-պինդ սպիտակաթույր ծիրաններն ու, գորովանքով երկու կես անելով, մանրամասն ուտում, ասես աստծո միսը ծամելով: Ծնոտը գնում-գալիս էր երկա՜ր, փոքրիկ երկնագույն աչքերն այդ ընթացքում դեպ ներս էին նայում: «Ֆու՛հ, Գոգո՛չկա», հետո ասում էր, նեղսրտած: Սարդարապատի հուշահամալիրում այն ժամանակ կար ընդամենը մեկ զուգարան՝ առանձին շինություն, դարչնագույն փայտից, ասես կետ՝ ո՛չ բնանկարի ամենակենտրոնում, շա՜տ հեռու, ուր նա դժվարությամբ էր հասնում և ետ դառնում: – Ֆու՛հ, Գոգո՛չկա, – ասում էր, նստելով քարե բազրիքին, Ռաֆո Իսրայելյանի սարքած արծիվներից մեկի տակ, ձեռնափայտը դնելով կողքին, ոտներն առաջ ձգելով, Արարատյան դաշտավայրի շոգ անխնա արևից վարդագույն կատարը պաշտպանել փորձելով մեծ թաթով, աչքերը կկոցելով, տհաճությամբ հոտ քաշելով սեփական մյուս ձեռքից, որին ներկի մի երկու լաքա մնացել էր: «Քաղաքակրթության զարգացվածությունը որոշվում է ոչ թե հազարամյա պատմությամբ, այլ՝ նրա զուգարանների մաքրությամբ ու հարմարավետությամբ, Գոգոչկա՛»: Վեր էր կենում, կաղալով, ձեռնափայտին ծանր հենվելով՝ կրկին վազում դեպ դարչնագույն կետ, որ իր նկարում կարմիր էր:
Քչաքանակ քննադատություններից էր, որ թույլ էր տալիս իրեն՝ Հայաստանի վերաբերյալ:
Նրա կինը՝ գերմանուհի Ինգեն, սև, հսկա ակնոցը դեմքին, ձեռքին՝ լուսանկարչական սարքի ծալած եռոտնուկ, ամուսնու կողքին ծվարած՝ թեթև ծաղկավոր գլխաշորն էր համաձայն տմբտմբացնում: Պատրաստակամ հանում էր ջրով լի շիշը պայուսակից, համբերատար սառում, անշարժ՝ սպասում ամուսնու վերադարձին, որ օգնի ձեռքերը ողողել:
Ինգեն լուսանկարում էր Հայաստանը, Յիրժին՝ գունանկարում: Հետո համատեղ ցուցահանդեսներ էին անում:
Թանգարանը կառուցման փուլում էր: Կիրակի էր, բանվորները չէին աշխատում: Տուֆե քարերը կույտ-կույտ շպրտված էին շուրջբոլորս: Հեռվում անցնում էին Լավրենտի Բարսեղյանն[1] ու Գևորգ Տիրացյանը[2], ակտիվորեն վիճելով: Ինչի՞ մասին: Թանգարանի մեջ տեղադրվելիք ապագա զուգարանի՞: Չնայած շոգին, կոստյումներով էին, Բարսեղյանը՝ կաս-կարմիր փողկապով: Ետևից գնում էր մի գեղեցիկ ակնոցավոր բարձրահասակ կին: Մանիշակագույն երկար փեշը ծածանվում էր արևի տակ: Ձեռքը նա դրել էր խարտյաշավուն մազերին, արևից պաշտպանվելու համար: Տիկին Էլյան էր՝ Գևորգ Տիրացյանի կինը, ընկերուհուս՝ Նվարդի մայրը:
Ես տասնվեց տարեկան էի: Յիրժիի այցի մասին բավական մեծ նյութ գրեցի «Երեկոյան Երևանի» համար, զուգարանի և քաղաքակրթության հարցը, իհարկե, բաց թողնելով, հրապարակեցին առանց կրճատելու, բացառիկ դեպք էր: Գլխավոր խմբագիրը՝ Կամո Վարդանյանը, կանչեց իր առանձնասենյակ. «Ա՛յ, այսպիսի նյութեր ենք ուզում քեզանից, ավելի շատ»:
Յիրժի Նոսեկի և Հայաստանի սիրո պատմության պես «նյութերի» քիչ էի հանդիպում, այն էլ, ինչ կար՝ լրիվ գրել չէր կարելի, ո՛չ զուգարանի մասին, ո՛չ էլ մեկ այլ գաղտնիքի: Քառասուն տարի պիտի անցներ, որ կարողանայի: Իսկ այնօր ուզում էի պատմվա՛ծքս հրապարակեն, ո՛չ «նյութերս»: Համաձայն չէին: Զարմանալի էր. դժվարն ավելի քիչ էին գերադասում, քան հեշտը: Զարմանալի չէր, որ նյութս ամբողջությամբ տպեցին. մինչ այդ արդեն գրել սովորել էի: Աշկերտություն էի արել: Պարուհու «շկոլան» էի անցել: Թերթի մշակույթի բաժնի վարիչ Պարուհի Բերբերյանի: Նիհա՜ր: Մաշկը՝ արճճի գույն, տպարաններում շատ էր հերթապահել, արճճաբույրը՝ ներծծված մաշկի մեջ: Կամոն նրան հանձնարարել էր «ինձնից մարդ դարձնել, գրել սովորեցնել»: Մի երկու անգամ նյութ բերեցի, Պարուհին խմբագրեց առանց ինձ իմաց տալու, հրապարակեց: Երկու էջիցս կես էջն էր թողնում, անճանաչելի էր տեքստն ինձ, երբ թերթում վերընթերցում էի, ասես ես չեմ գրել: Բայց հոնորարը վճարում էին անխափան:
Հերթական նյութս բերեցի՝ Պարուհին ասաց. «մի հատ նստի՛ր, է՛լի»: Նստեցի դիմացը, աթոռի ծայրին: Գրիչը վերցրեց, մեքենագրածս նյութն առջևը դրեց, սկսեց կարդալ մտքում: «Տե՛ս», ասաց, «այս նախադասությունն իմաստ չունի»: «Իսկ այս ածականն ի՞նչ է նշանակում»: Ջնջեց: «Այստեղ տառասխալ ունես: Այստեղ՝ տառ ես բաց թողել: Սա նոր տողից է պետք: Այս բառի փոխարեն մեկ այլն է պետք, չէ՞»: Գրեց բառը: «Ես քեզ խորհուրդ եմ տալիս, եթե ասելիք չունես՝ ավելորդ նախադասություն մի՛ գրիր»: Եվս մի նախադասություն ջնջեց: Հետո՝ մեկն էլ: «Սրանց տեղե՛րը փոխիր: Սկսիր այսպե՛ս»: Վարժ շարժումներով կապույտ խմբագրական նշաններով ծածկեց սև տեքստս, որն այդ նշանների տակ հազիվ էր երևում: Ես գլխիվայր լավ էի կարդում և ի զորու էի նկատել, որ կապույտ քարտեզով ծածկված, անհավես գրված իմ նախկին տափակ տեքստն ուռչում էր, ասես թթխմորով հունցված՝ թոնիր գնալու պատրաստվող, սկսում փայլել պրոֆեսիոնալ ժուռնալիստիկայի կախարդանքից:
«Ա՛յ, սա, լավ է ստացվել». գրիչը փոխեց կարմիրի, նախադասության տակ մի հատ կարմիր կետ դրեց: «Սա՛ դարձրու կենտրոն». կարմիր գրչով պարբերությունների տեղերը մի՛ շարժումով փոխեց: Գլուխը բարձրացրեց, արճիճե իր դեմքի գույնի միջով նայեց: Երևի կարծում էր՝ տխրելու եմ, վիրավորվելու, և որ սա չափից դուրս շատ քննադատություն է, որ Կամոյի պրոտեժեն՝ Կամոյի ընկերոջ որդին, այդ «պապայի բալան», կարողանա կուլ տալ: Երևի, վաղուց էր ուզում նման էգզերսիս արած լինել, չէր համարձակվում: Ես ժպտում էի: Երանության գագաթնակետին էի: Թուղթը նրա մագաղաթյա ձեռքից փախցրի, վեր կացա: «Շատ շնորհակալ եմ: Ինձ ոչ ոք երբևէ դա չէր սովորեցրել: Դա չէր ցույց տվել: Ա՛յ, հիմա հասկացա»: Դուրս վազեցի: Պարուհու սնդիկագույն աչքերը հառված մնացին ետևիցս ծածկված՝ իր առանձնասենյակի դռանը:
Առաջին ու միակ դասն էր, որ երբևէ ստացա գրելու վերաբերյալ: Դպրոցական, իբր, բաց թողած դասերի մղձավանջի հակառակն էր. դրախտավանջ: Մի քառասուն րոպեանոց: Սովորեցի ո՛չ միայն այնպիսի կարևոր բաներ, ինչպես, ասենք, անիմաստ նախադասություն չգրել և ճշգրիտ ածական գտնել, թե պիտի օգտագործեմ: Նաև սովորեցի խմբագրական նշանների լեզուն. ինչպե՛ս ցույց տալ, որ տառ է բաց թողնված, կամ՝ բառերի տեղերը պիտի փոխվեն, կամ՝ մեծատառը պիտի դառնա փոքրատառ: Այդ օրից օգտագործում եմ Պարուհու խմբագրական լեզուն: Այդ նշանիկները դարձան իմ մարմնի մասը, ինչպես մինչ այդ՝ գրելը: Դա մի բան էր, որ ինձ չէին սովորեցրել մինչ այդ ոչ մի տեղ: Ու չէի կարծում, որ այդ նշանիկների բառարանիկը կա, գոյություն ունի որևէ տեղ՝ հավաք: Հիմա՝ կա[3], թեև այլ լեզուների համար: Բայց դե դրանք միջազգային են: Պարուհի՜: Ու՞ր ես: Միջիդ արճիճը քեզ տարել է: Ուսուցիչ:
Յիրժին մահացավ, այդ մահն ինձ համար ուղղակի շարունակությունն էր նրա՝ կաղալու, դժվար քայլելու, ձեռնափայտի: Երբ առաջին անգամ տեսա ձեռնափայտով՝ հասկացա. մահն ինքն է, մահվան բոթիկը. մարդու հնանալը, մաշվելը: Ծերանալը՝ ոչ, չէր ծերանում. պարզապես՝ մեխանիզմի մաշումը: Չէր ծերանում. բաց գույնի հսկա վիկինգ էր, դեմքն այդպես էլ մնաց վարդագույնին մոտ, անկնճիռ, մանկան մաշկով պատած, անառատ մազերն էլ՝ ի՛նչ տարբերություն, բա՜ց խարտյաշ թե սպիտակ: Մինչև վերջ նույնն էր, ինչպես այն հեռու օրը, երբ իր գաղտնի ալբոմը պահարանից հանեց և տխուր, լրջացած, զգուշացնող աչքերը հառեց դեմքիս:
Ալբոմի մասին չխոսեցինք, երբ նա վերջին անգամ Հայաստանում էր: Անընդհատ մտքիս էր, սակայն չհամարձակվեցի հիշեցնել, քանի որ թույլ չէր տվել, ինքն էլ լուռ էր: Այդ օրերին «թշնամական» ռադիոկայանները լի էին լուրերով Սոլժենիցինի և Սախարովի մասին, «մեր» թերթերը՝ հայհոյանքներով նրանց հասցեին: Այդ մասին խոսում էինք, իր ալբոմի՝ ոչ:
Իրենց պատմական շքեղ բնակարանը Ստարոմեստսկե հրապարակի՝ Յան Պալախի ինքնահրկիզման սալի դիմացն է: Շպիկաչկա ծախողի կողքը կանգնած՝ աչքերս հառեցի գույնզգույն լուսամուտներին: Խեցենախշ պատուհանները, ասես՝ եկեղեցու, տասնիններորդ դարից են: «Առանց դիմադրելու հանձնեցինք Պրահան Հիտլերին, միայն թե չռմբակոծի, որպեսզի մեր քաղաքը պահպանենք», ասում էր Յիրժին: Մեր տարածաշրջանի, մեր քաղաքակրթության հոգեբանությունից դա շա՜տ հեռու էր թվում, մաքուր հանրային զուգարանի պես. հանձնես-չհանձնես՝ ավիրում էին, թշնամին չավիրեր՝ ի՛նքդ էիր ավիրում, ասես մազոխիստական հատուկ հաճույք ստանալով, որ ոչ թե ի՛նքն ավիրեց, այլ՝ դու՛ անձամբ, կամավոր կերպով:
Մի ապակի, այնուամենայնիվ, կոտրվել էր: Յիրժին ցույց էր տալիս փոխած խեցենախշը, որ չէիր տարբերի մյուսներից, թե չիմանայիր. Գառնիի վերականգնած տաճարի սուտ քարերի պես այլ գույն չէր: Կոտրվել էր այս մեկը, սակայն, ո՛չ նացիստների արշավանքի դղրդոցից. սովետական տանկերի:
Հայաստան իր վերջին՝ ձեռնափայտով այցից առաջ Յիրժին կրկին մեր ընտանիքին հրավիրել էր Պրահա: Ես տասնհինգ տարեկան էի, գնում էինք դեկտեմբերին, Պրահա այցելելու լավագույն եղանակը չէր, դպրոցն էլ պիտի մեկ ամսով բաց թողնեի, բայց արտասահման գնալը հատուկ դեպք էր: Պիտի թռչեինք Կիևով, առավոտյան վեցին արթնանայինք, յոթին տաքսիով հասնեինք օդանավակայան: Պրահա մասնավոր հրավերով գնալը հսկայական ճիգ էր պահանջել հայրիկիցս՝ գործերը դասավորել, միջազգային անձնագրեր ստանալ և այլն: Առավոտյան ընտանյոք հանդերձ քնած մնացինք: Քնած տեղս մտածում էի՝ դե, որ ժամանակը գա՝ մերոնք վեր կկենան, կլսեմ: Նույնը, երևի, մտածում էր մայրս, իսկ հայրս, սթրեսից ուժասպառ, ժամանակին վեր չկացավ, չեմ էլ հիշում՝ զարթուցիչն աշխատել էր, թե՝ ոչ: Արթնանում եմ, նայում ժամացույցին՝ յոթն անց տաս է: Քնաթաթախ վեր եմ թռնում, նայում լուսամուտից՝ տաքսին ներքևն է: Գոռում եմ, մերոնք վեր են թռնում, սկզբում չեն հավատում, լավ է, ճամպրուկները հայրս նախօրոք էր հավաքում, միայն կոճկելն էր մնացել: Առանց լվացվելու, տասը րոպեում իջնում ենք ներքև, անձնագրերը ստուգում՝ չենք մոռացել, գնում օդանավակայան, հազիվ հասնում ինքնաթիռին, թռնում Կիև: Դեմքս ջրով չողողած՝ թռչել երկինք. հիշում եմ այդ զգացումը: Երևի, ինքնաթիռի զուգարանում հետո լվացվեցի: Կիևում գիշերում ենք Ֆրիդ Սողոյանի արվեստանոցում, նա այդ ժամանակ «Մայր-հայրենիք» հուշարձանն էր կառուցում, որ գիշերով մեզ ցույց տվեց, դեռ չբացված, Դնեպրի բլրալանջին: Հետո Սովետի սահմանապահներն էին մայրիկիս խուզարկում՝ չհավատալով, որ ծխող է և սիգարեթն իր համար է տանում, երկու տուփ հայրիկիս կողմից «տակից» առած, հազիվ ճարած «Ախթամար» նվիրեցինք: Երջանկացան:
Պրահայում, ինչպես և առաջին անգամ, մնում էինք Յիրժիենց տանը: Գավրիլա Պրինցիպին ես այդ ժամանակ խառնում էի Յան Պալախի հետ, վերջինիս՝ Պալեխ քաղաքիկի, որտեղի զարդանախշ զարդատուփերից տանը կար: Արևոտ ձմեռ էր, թեև մութն ընկնում էր ցերեկվա ժամը երեքին, երկուսին արդեն մթնշաղ էր, վարդագույն էլեկտրական լույսերը՝ մառախուղին լղոզված: Յիրժին մեզ տարավ Կառլովի Վարի, Պլզեն, Կարլշտեյն՝ իսկական թագավորական պալատ-ամրոց, որպիսին չէի տեսել, քանի որ Հայաստանում, բացի Ցեկայի շենքից, պալատներ չկային, թեև թագավորություններ շատ վաղուց եղել էին: Հայաստանի վաղուցվա արքաներն ապրել էին, ըստ երևույթին, վանքերում՝ Սևանավանքում, Հաղարծինում, Հաղպատում: Կամ՝ ասպատակները քանդել էին նրանց պալատները: Յիրժին պատմում էր Զլատա Ուլոչկայի մասին, այնքան նեղ, որ կարելի էր ձեռքերը պարզել երկու կողմ և մատները պատերին քսելով անցնել: Որ թագավորը սրարշավ անցնի՝ իրենից և իր ձիուց բացի ոչինչ չտեղավորվի:
Պատմում էր Չեխ Պապիկի և Չեխ Սարիկի մասին. բլրակ, որ Պրահայի միակ մոտակա սարն էր, որի մոտ էլ, ասում էր Յիրժին, Չեխ Պապիկը կանգ առավ հանգստանալու, նայեց ներքև՝ Վլտավայի դաշտավայրին, և որոշեց այդտեղ հիմնել քաղաք: Բարի նախանձով նշում էր Յիրժին, հոգոց հանելով, որ իրենց սարերը՝ նույնիսկ Տատրան, ցածր են, մերինին չեն հասնի: «Նկարելու բան չի մնացել այս երկրում, Գոգո՛չկա, – հոգոց էր հանում: – Համը դուրս է եկել: Դիտակետ չեմ գտնում»: «Է, մեզանում էլ նույնը չէ՞»: «Չէ, ձերն ուրիշ է: Քանդել ֆաշիստներին թույլ չտալը լավ է, բայց, ի վերջո, որքա՞ն կարելի է»:
Մի երեկո, մեր մեկամսյա այցելության վերջերը, Յիրժին ոսկեզօծ րիսլինգի իր ամենօրյա բաժինը՝ հաստ շիշը, կոնծեց-դատարկեց, ձեռքս բռնեց, տարավ իր առանձնասենյակ: Բոլորից թաքուն: Դուռը կողպեց: Խորը գրադարակից մեծ մի ալբոմ հանեց, կարմիր թավշապատ կազմն առջևս բացեց. քթները տնկած, կատարներին սալդաթ նստած տանկերի լուսանկարների մեջներից ծիկրակեց Յան Պալախի սև և սպիտակ ինքնահրկիզումը: Գլուխս պտտվեց, ինչպես հետագայում՝ ֆիզկուլտի դասի մղձավանջից: Ինքնահրկիզվել, այո, մենք նույնպես կարող էինք և նույնիսկ՝ սիրում էինք, իսկ, ա՛յ, տասնիններորդ դարի վիտրաժային լուսամուտները, թշնամուն հանձնվելով, պահպանած լինել՝ անկարող էինք. մեր ճակատագիրը չէր: Թշնամուց հետո թե մի բան մնար էլ՝ ինքներս էինք հրկիզելու, շատ-շատ կարմիր մի կետ փորձեինք փրկել:
– Սու՜ս, մարդու չասես, – ասաց Յիրժին՝ հաստ մատը դնելով բերանին. խոսք տվեցի և մինչ այսօր դա չէի խոստովանել: Թեև ծնողներս բոլորովին էլ սովետասեր չէին, և Յիրժին դա լավ գիտեր:
Հայրս պատմել էր. տասներկու տարեկան էր՝ 1937-ին: Շուրջը բոլորին բռնում էին: Էդ նեղ մաջալին Ավետիք Իսահակյանը՝ կապուտակ Սևանի մեջտեղը, բարա՜կ, փայտյա նավակի մեջ, արևի տակ փայլփլող իշխան որսալիս՝ 12-ամյա հայրիկիս առաջարկ էր արել. ստեղծել Հայաստանի անկախության համար պայքարող կուսակցություն:
Վաղուց պատրաստ էի, որ ջինը որոշի՝ և ինձ վտանգավոր գաղտնիք վստահվի:
– Ի՞նգեն է լուսանկարել:
– Ոչ: Նա չգիտի: Ե՛ս եմ լուսանկարել, – ասաց Յիրժին՝ մի քիչ ճոճվելով: – Ի՛ր սարքով: – Ժպտաց: – Թաքուն գողացա և նկարեցի: Ա՛յ, այս պատուհանից: – Մատնացույց արեց վիտրաժապատ իր գանձը: – Ինքս էլ երևակել եմ թաքուն: Այնտե՛ղ:
Ցույց տվեց լոգարանի փակ դուռը:
– Նա վառվում էր, ա՛յ, այնտեղ: Մեկ է՝ չէի հասցնի դուրս վազել: Դժվար էր… Ուրիշները հասան… Ուշ էր…
Յիրժիի ճակատը քրտնեց, հսկա ափով ճակատը սրբեց, խունացած երկնագույն աչքին՝ արցունք:
Սև ու սպիտակ ճարճատող երիտասարդը կյանքումս առաջինն էր մարդակիզման բազում դեպքերի, որ հետո տեսա նկարներում և կինոյում: Միջնադարը վաղուց է անցել, սակայն մարդակիզումը մեր կյանքից անպակաս է, մեծ մասամբ, փառք աստծո, կինոյի ձևով, սակայն՝ ոչ միշտ: Գլխատման, օրինակ, այդքան շատ չես հանդիպում, որքան մարդակիզման, շատ-շատ՝ Բուլգակովի մոտ, կամ՝ ացտեկների (Մել Գիբսոն): Հաջորդ խոշոր հանդիպումս մարդակիզմանը Տարկովսկու «Նոստալգիան» էր, իսկ ինքնակիզվող Յան Պալախի լուսանկարները՝ Յիրժիի կողմից՝ շենքի անկյունից, թեք դիտակետից չխկցված, շատ տպավորիչ չէին, թեև մեկընդմիշտ հասկացա, որ մարդու մարմինն այրվելուց սկսում է ինքնաբերաբար պարել: Կրակը նրա վերջույթները վեր-վեր է թռցնում:
– Մնա պատմության մեջ, որքան էլ հերքեն: Ինգեին չեմ ասում: Ո՛չ թե չեմ վստահում. որ՝ ի՛նքն ապահով լինի: Ո՛չ մեկի չասես, Գոգոչկա: Թե չէ՝ ու՜. Սիբիր: Քեզ ասում եմ, որ իմանաս: Միա՛յն դու: Իմ որդիներն էլ չգիտեն:
Բախտավոր և երջանիկ իմ պատանեկան կյանքում ցեղասպանություն չկար, ստալինիզմ էլ այլևս չկար, այո, ամենն ասել չէր կարելի, բայց, ահա, հայրիկիս թույլ էին տվել ընտանիքին դուրս բերել համարյա իսկական արտասահման: Գառնի էր վերականգնվել, Սարդարապատ էր կառուցվել, և թանգարանն էր կառուցվում, թափառական մեր արվեստագետը Կիևի «Մայր-հայրենիքն» էր կառուցում, իմ մարմնի մանր թերություններն էի ուշի ուշով զննում, փայլուն Պրահան պահպանվել էր և մեր Խորհրդային Հայաստանի համեմատ հարստագույն արտասահման էր, տասնիններորդ դարի գունավոր վիտրաժները պահպանվել էին և՛ գերմանացիների ասպատակելուց, և՛, համարյա, Սովետների, – իսկ այս երիտասարդն իր մարմինը Սովետի տանկերի դեմ վառել էր: Էն տղան՝ տասնութ տարեկան, տանկի գագաթին նստած, վառվող մարմնի էդ պարը երբևէ չէր մոռանալու, թե մանկուրտ, իհարկե, չէր:
Թաքուն ալբոմը դիտելուցս քսանինը, Պալախի ինքնահրկիզումից քառասուն տարի անց, երկու տասնյակ տարի անց այն օրից, ինչ Չեխիան էլ, Հայաստանն էլ սկսեցին անկախանալ (1988), այնօր, երբ Պալախի ինքնահրկիզման կետը փորագրված հուշասալ է վաղուց, իսկ մարտի մեկի զոհերի լաքաները Երևանի փողոցներում՝ թարմ ու չջնջվող, Միջազգային հարաբերությունների ինստիտուտում Արցախի հարցի փոխարեն մարտի մեկի մասին ելույթ ունենալուցս, շորըս չորացնելուց, շպիկաչկան ըմբոշխնելուց հետո, մինչև չեխ բարեկամներիս հետ «Ու ֆլեկու» գնալը, որ մարտի մեկի էությունը խորքից բացատրեմ վերջապես, – ես այցելեցի Ինգեին:
Ինգեն ցույց տվեց ինձ Յիրժիի արվեստանոց-դահլիճում, ուր նրա նկարները պատերին կախված են, պահարանիկին դրված սափորը:
Կողքին՝ մասունքներ Հայաստանից. խաչքար, Արարատ, Վազգեն Առաջին, Սայաթ-Նովա, Թումանյան:
Մի պատին՝ մեծածավալ կտավներ. կարմիր Խորվիրապ, ցեղասպանության կարմիր հուշահամալիր, կարմիր Օշական, Սևանի կարմրավուն եկեղեցիներ: Ամենը՝ կարմիր, կիսաթափանցիկ հրացոլքի միջից երևակվող:
Մյուս պատին՝ Չեխիան. կանաչ, կապույտ, մշուշ ու գետ, ամեն կտավի ոչ մեջտեղում՝ թաքուն մի կարմիր կետ, ասես Երևանի փողոցներում: Չես էլ նկատի, թե չիմանաս, որ կան:
«Սա էլ Յիրժին», ասաց Ինգեն, սափորը շոյելով:
– Իր սիրելի մասունքների կողքին է, – ասաց Ինգեն, գուրգուրելով մոխիրով լի սափորի կողերը. միջից ջինը պիտի դուրս գար հիմա: – Իր սիրելի աշխատանքային միջավայրում:
Տեսնես արգելված լուսանկարների ալբոմն ու՞ր է: Աչք էի ածում դահլիճ-արվեստանոցը: Էստեղ մի տեղ կլինի: Թե՞ հին փոքրիկ առանձնասենյակում է մնացել՝ գաղտնի դարակում: Անցած-գնացած բան է, հարցնե՞մ:
Չհամարձակվեցի Ինգեից հարցնել՝ ուր է լուսանկարը, Յիրժիին տված խոստումս դրժել: Յան Պալախի հուշասալից մի երկու հարյուր մետր հեռավորության վրա, անցնող-դարձողներից թաքուն, մոտակա մի բնակարանում՝ մի հուշասափոր, մեջը՝ աճյունի մոխիրը նրա, ով Պալախի հրկիզապարն անմահացրել էր իր անֆոկուս կադրերով: Մոխիրը մոխրին:
Ինգեի խնամված մատները գնում-գալիս էին սափորի կողերի հիերոգլիֆների վրայով: Գերեզմանը, հողը, որդերը, դիակիզարանը, Ալադինը, Սարդարապատը, խաչքարը, հարթաթաթությունը, Շվեյկը, զուգարանները, մարտի մեկը, հրկիզվողի պարն ու Պարուհու դասը, Լավրենտի Բարսեղյանը, դպրոցի մղձավանջը, Խորվիրապը, Պալախն ու Պրինցիպը, ժամանակի մեքենան, ժամանակին չենթարկվող սֆինքսն ու գեղեցկուհի Ինգեն, Արշավիր պապս, Չեխ Պապիկը, Սայաթ-Նովեն, Սովետը, Հիտլերը, հերիքը, – ամենը մեկտեղ էին, փորագրված՝ այդ հիերոգլիֆներում: Ջինը պիտի օգներ՝ կոշիկի քուղերը ճիշտ բռնեի, հանգույցը ճիշտ կապեի: Թե ծայրը ճիշտ բռնես՝ քուղի երկարությունը պիտի հերիքեր, որ այս պահի կյանքն էլ թե հրկիզվի-մոխիր դառնա՝ վիտրաժներն ու թաքուն լուսանկարները պինդ հանգույց լինեն, պահպանվեն:
[1] Թանգարանի կառուցման ժամանակ՝ տնօրենը
[2] ԳԱ Հնագիտության ինստիտուտի տնօրենն այնօր
[3] https://myfilology.ru/168/znaki-korrektury-i-pravila-ix-primeneniya/
